2019-10-06 19:50:37
كەرتی كشتوكاڵ شارێگەی بەرزكردنەوەی داهاتی نەتەوەییە
ئیبراز//نەوتی سەرزەوی سەرچاوەی هەمیشەیی كەرەستەی خاوە بۆ چالاكییە ئابووریەكان و ئاسایشی خۆراك و نەتەوەیی بەتین دەكات و لەوێشەوە دەبێتە چیای پشت دەوڵەتی كوردی، لە ئەگەری ئەوەی كوردستان وەك شازادەی وڵاتی ئازادی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست تاجی دەوڵەتبوون لە سەر بنێت.
هۆشمەند رەفیق
بێگومان لە ئەرزی واقیعی هەرێمی كوردستاندا، بەهۆی شیاوی زەوییە بەپیتەكانی بۆ كشتوكاڵ، تاكە رێگە ئەوەیە كە حكومەتی هەرێمی كوردستان بایەخ بە كەرتی نەوتی سەرزەوی(كشتوكاڵ) بدات، واتە چاڵاككردن و بەگەڕخستن و پاڵپشتیكردنی كەرتی كشتوكاڵ فاكتەرێكی گەورەیە بۆ بەرزكردنەوەی سەرجەمی داهاتی نەتەوەیی و بەهێزكردنی ئابووری خۆماڵی هەرێمی كوردستان، لەبەرئەوەی نرخی هەر بەرمیلێكی نەوت لە بازاڕی وزەی جیهانی رۆژانە لە هەڵبەزودابەزدایەو جێگەی ئەوە نییە ئابووری هەرێمی كوردستان پشتی پێبەستێت، نەمازە ئابووری نەتەوەیەك كە هێشتا نەبۆتە دەوڵەتی سەربەخۆو لە هەموولایەك دەورەدراوە بە مینی كەرەستەوكاڵای ماوەبەسەرچوو ژێرخانێكی لەرزۆكی هەیە، بۆیە ناكرێت بۆ هەمیشە ئابووریەكی بەرخۆری هەبێت و بەرێژەی زۆرینەی بودجەی ساڵانەی پشت بە فرۆشی نەوت ببەستێت، ئەمە جگە لەوەی دەبێت لەسەر ئاستی ئەكادیمی و خوێندنی باڵا زانكۆكانی كوردستان گرینگی زۆر بە بابەتی ئابووری كشتوكاڵ بدەن و تەنانەت زانكۆی تایبەت بە زانستە كشتوكاڵییەكان و بەشی زانستی تایبەت بە ئابووری كشتوكاڵی بكرێتەوەو نەخشەرێگەیەكی دوور مەودا هەبێت هاوئاهەنگ لەگەڵ كەرتی تایبەت كاری لەسەر بكرێت.
ئابووری كشتوكاڵی
وشەی كشتوكاڵ ( الزراعە – (Agriculture لە بنەڕەتەوە لە هەردوو وشەی (Ager) بەمانای كێڵگە، خاك دێت، وشەی (Culture) بە مانای چاودێری، بایەخدان، پاراستن هاتووە. هەردوو وشەكە لێكبدەیت واتای چاودێركردنی كشتوكاڵكردنی زەوی، یاخود بایەخدان بە زەوی كشتوكاڵی دێت. كشتوكاڵ زانستێكە یان هونەرێكە بۆ چاندنى زەوى، واتە بەرهەمهێنانى دانەوێڵە و سەوزە و میوە...هتد. لەگەڵ پەروەردەكردنى ئاژەڵ و پەلەوەر...هتد لە كێڵگەیەكی دیاریكراودا. كشتوكاڵیش وەكو هەر زانستێكى دیكە پشت بە كۆمەڵێك بنەما و بنچینەى زانستەكانى دیكە دەبەستێت وەكو زانستى بایلۆجى و كیمیا و ڕووەك و ئاژەڵ و ئەندازەو ئامارو ئابووری.. هتد. هەروەها لە سێ بەشی سەرەكى پێكدێت ( رووەكی، ئاژەڵ، ماسی). جا ئەگەر تەماشای بابەتەكە بكەین بڵێن كشتوكاڵ چ پەیوەندی بە ئابووریەوە هەیەو زانستێكی سەربەخۆیە ئەوا دەبنین ئابووریی كشتوكاڵی Agricultural Economics) ) پەیوەندیەكی بەتین لە نێوان ئابووریی كشتوكاڵی و ئابووری گشتی هەیە، ئامانجیشی هەمان ئامانجی ئابووری بە گشتی هەیە، واتە لە بنەڕەتدا ئابووری كشتوكاڵی بە پلە یەك ئامانجی زانینی چالاكی خاوەن پیشە كشتوكاڵییەكان و خۆشگوزەرانیانە، لە هەمان كاتدا هەوڵدەدات چارەسەر بۆ كێشە كشتوكاڵییەكان بدۆزێتەوە. گرنگی كشتوكاڵ لەوە دایە كە سەرچاوەی سەرەكی خواردنی مرۆڤە وەك ( دانەوێڵە، بەرووبومی ڕۆن....هتد). هەروەها نیوەی هێزی كار لە سەر ئاستی جیهان لەم كەرتەدا كار دەكەن. بەڵام گرنگیەكەی دوو لایەنی هەیە:
1. ئابووری: كەرەستەی خاوە بۆ پیشەسازی، سەرچاوەی دراوی قورس(دراوی بیانی)، ئابووری تەواوكاری دروست دەكات كە پێداویستییە ناوخۆیەكانی بازاڕ پڕ دەكاتەوە.
2. كۆمەڵایەتی: ئاستی گووزەرانی خەڵك باش دەكات و دەبێتە هۆی پاراستنی دابەشكردنی دانیشتوان. كەوایە راستەوخۆ پەیوەندی بە ژیانی خەڵك و ئابووریەوە هەیە.
ئەزموون وەرگرتنی لە ئەزموونی وڵاتانی توش بوو بە نەخۆشی هۆڵندی
هەمووان دەزانین ئابووری هەرێمی كوردستان پاشكۆی ئابووری عێراقی عەرەبی و وڵاتانی دەروبەرو بازاڕی ساغكردنەوەی كاڵاوكەرەستەی ماوەبەسەرچوو و توشبوو بە نەخۆشی نەخۆشی هۆڵندی (Dutch Disease)یە، بە هۆی پشت بەستن بە 90% داهاتی نەوت، كەچی هێشتا هەندێك كەس باس لەوە دەكەن كوردستان بە هۆی فرۆشتنی راستەوخۆی بەرهەمی نەوت و غاز، حكومەت بەرەو ئابووری سەربەخۆ دەبات، لە كاتێكدا بێئاگان لەوەی ئەمە داهاتی سەربەخۆیە لە رێگەی فرۆشی سامانە سروشتیەكان بەبێ گەڕانەوە بۆ عێراق، بەبێ ئەوەی بیر لەوە بكرێتەوە ئەی ئەگەر نەوت نەما چی بكەین؟! ئایا تاكە سەرچاوەی داهات وشك بوو چی؟ هەرچەندە سیاسەتی فرۆشی نەوت بە رێگەی راستەوخۆ سیاسەتێكی دروستەو هەمووان پشتگیری دەكەین، چونكە حكومەتی هەرێمی كوردستان لەو رێگەیەوە دوو ئامانجی پێكاوە: یەكیان بەرهەمی ناوەخۆیی خۆمان نەكەوێتە دەست دوژمنانمان تا بەكاریبهێنن دژمان. دووەم سەرنجراكێشانی وڵاتانی زلهێز بۆ لای خۆی بەمەبەستی پشتگیریكردن لە دۆزی رەوای كورد بە هێنانی كۆمپانیا وەبەرهێنەرەكانی بواری وزە تا بەرژەوەندیەكانیان بپارێزن لە كوردستان و كوردیش لە هێزی عێراقی عەرەبی بپارێزن. بەڵام ئەوەش بەمانای ئەوە نایەت حكومەت تەنها بیر لە یەك سەرچاوەی داهات بكاتەوە، بەڵكو سەرباری ئەوە دەبێت كەڵك لە ئەزموونی وڵاتانی خاوەن نەوتی وەربگرێ لەسەروی هەمویانەوە هۆڵندا وڵاتانی كەنداوی عەرەبی، هاوكات ئێستا هەرێمی كوردستان وەك بەشێك لە عێراق كاریگەری و شوێنەواری دەوڵەتی ریعی (Retrieval states) بەسەریەوەیە بەشێوەیەك خەرجییەكانی قەبارەیەكی گەورەیە لەبەرامبەر وەبەرهێنان و پشت بە باج نابەستێت، دامودەزگاكانی بەرهەمی ناوەخۆیی لاوازەو نزیكە لە سفرەو رێژەی هەناردەكردنی هێندە لاوازە شیاوی باسكردنەو هەناردەكردنی بەرێژەی 90% فرۆشی نەوتە و پشت بە هەناردەكردنی نەوت دەبەستێت بۆ داهات و خەرجیەكانی كە هەندێكیان قەرزی دەرەكی و ئەوەی دیكەی قەرزی ناوەخۆیەو تاكی كۆمەڵگە بەشداری لاوازە لە داهاتی نەتەوەیی. ئەمەش وایكردوە ئەگەر كوردستان هەنگاو بەرەو سەربەخۆیی بنێت زۆرتر نزیك دەبێتە لە دەوڵەتێكی ریعی كە فەلسەفەی ئابورییەكەشی هەر ریعی دەبێت. بۆیە دەبێت هەرچی زووە خۆی لە عێراقی عەرەبی جیابكاتەوە و سیاسەتێكی دیكەو فەلسەفەو سیستەمێكی دیكەی كارگێڕی هاوچەرخ و سیستەمێكی دیكەی ئابووری پەیڕەو بكات، چونكە دەوڵەت بە قەرز بەڕێوە ناچێت، هەر كاتێك بەهای بەرمیلی نەوت دابەزێت بچێت قەرزی دەرەكی بكات و یەدەگی دراو دەربهێنێت لە بانكی ناوەندی، بۆ نمونە عێراق بە درێژایی مێژوو لە جەنگ بوە لە 1980 بەدواوە 42 ملیار دۆلار قەرزاربوە پاشان لە 1992 بەرزبۆتەوە بۆ 140 ملیار دۆلار، ئێستا لە عێراقی تازەی دوای 2003 سەیر دەكەین 120 ملیار دۆلار قەرزی دەرەكی لەسەرە كە 40 ملیار دۆلاری یانەی پاریسەو 25 ملیار دۆلاری وڵاتانی عەرەبی قەرزارە، ئەمە جگە لە 200ملیاردۆلاری قەرەبۆی كۆیت كە ساڵانە لە بودجە بەڕێژەی 5% دەبێت بیداتەوە، بۆیە قەبارەی قەرزەكانی عێراق هێندە زۆرە بونەتە ئاستەنگ لەبەردەم گەشەی ئابووری. بێگومان هەرێمی كوردستانیش لە عێراق باشتر نیەو قەرزی ناوەخۆ و دەرەكی لەسەرە، بەهۆی ئەوەی بەرهەمی ناوەخۆیی لە ئاستێكی زۆر لاوازەو نزیكە لە سفر رێژەی ئاستی هەڵاوسان ساڵانە بەرز دەبێتەوەو رێژەی بێكاری زیاد دەبێت و كۆمپانیاكان بەرەومایەپوچ بون دەچن، كەرتی تایبەت رۆڵی زۆر لاوازە یا دەتوانین بڵیبَن لە ئاستێكی لە ئەندازەبەدەر نزمە لە چالاكییە ئابووریەكان وگەشەپێدانی ئابووری كوردستان، چونكە لە ناوخۆ حكومەت بە هۆی بازاڕی ئازاد ناتوانێت دەستێتێوەربدات وە بڕیاری لەسەر بدات بەهۆی ئەوەی تێچوی كاڵاكان كە لە دەرەوە هاورددە دەكرێن لە دەسەڵاتی حكومەت نییە كە بڕیاری پێویستی لە بارەیەوە بدات، ئەوەتا وڵاتانی وەك دانیمارو سویسراو ئوسترالیا پشت بە بەرهەمی كشتوكاڵی دەبەستن لە داهاتی نەتەوەییدا. وڵاتانی نیمچە ریعیش كە 15% تا 30% پشت بە سەرچاوەی داهاتی دەرەكی دەبەستن وەك لوبنان، سوریا، میسر یەمەن...هتد، دەی كەوایە ئێمە لە كوردستان هەمووشتێكمان هەیە بۆ چاو لە وڵاتانی بەرهەمێن نەكەین، ئەوەتا ئیسرائیل جگە لە گەنم و برنج، 95% پێداویستییە خۆراكییەكانی ناوەخۆدا بەرهەم دەهێنێت، لە كاتێكدا روبەرەكەی هەر هێندەی پارێزگای سلێمانی نییەو زیاتر لە (8) ملیۆن كەسی تێدا دەژی. 50% خاكی ئیسرائیل بیابانە، 20% شیاوی كشتوكاڵ كردنە، و رێژەی ئاوی لە كوردستان كەمترە. خاكی كشتوكاڵی لە هەرێمی كوردستان زۆر لەوە زیاتر شیاوی بەكاربردنی كشتوكاڵە، راستر بڵێن پێش 150 ساڵ وڵاتانی كەنەدا، ئوسترالیا، نیوزلەندا بوونیان نەبوو كەچی ئێستا لە ریزی وڵاتە هەرە پێشكەوتوەكانن. یابان زەوییەكەی سنووردارە 80% چیاییە و بەكەڵكی كشتوكاڵ و لەوەڕگا نایەت، كەچی دووەم گەورە وڵاتی دەوڵەمەندو بەهێزی ئابووری جیهانە. كەچی سەرباری ئەوەی كوردستان زەوی كشتوكاڵی بە پیتی هەیەو لانكەی مێژووە لە كشتوكاڵدا، بەڵام ساڵانە بە بەهای 20 ملیار دۆلار كاڵاو كەرەستە هاوردە دەكات لە دەرەوە. تەماشای ئەو كارەساتە بكەین 551 ملیارو 800 ملیۆن دۆلار لە 2006-2014 داهاتی نەوتی عێراق بوە، كەچی ساڵانە 51% داهاتی نەتەوەیی دەچێتە دەرەوە بۆ پڕكردنەوەی پێداویستیە ناوەخۆییەكان.
بۆیە پێویستە هەرێمی كوردستان چاو لە وڵاتانی بەرهەمهێن یا هەر هیچ نەبێت نیمچە ریعی بكات بۆ بەدەستهێنانی داهاتی نەتەوەیی، بە جۆرێك سەرمایەی ناوەخۆیی بخاتەگەڕو سەرمایەی بیانی رابكێشێت و ئەو سەرمایەی كە ئێستا لە لایەن سەرمایەدارانی ناوەخۆی لە دەرەوە خراوەتە گەڕ یا لە بانكە جیهانییەكان ساڵانە سووی دەچێتەسەر مردووە بگەڕێنرێتەوە هەرێمی كوردستان لە كەرتی كشتوكاڵ وەبەرهێنانی تێدا بكرێت، بە جۆرێك هەموو كەرتە ئابووریەكان لەسەرووی هەموویانەوە كەرتە ئابووریە گەورەكانی وەك كشتوكاڵ، پیشەسازی، بازرگانی بەشداری بكەن لە داهاتی نەتەوەیی هاوشێوەی وڵاتە پیشەسازییە گەورەكان كە هەناردەی كاڵاكانیان رێژەی زۆر لە بازرگانی دەرەكی پێكهێناوە. لە كوردستانیش دەبێت بە زەمینەسازی و هاندانی حكومەت بۆ كەرتی تایبەت لە ماوەیەكی نزیكدا بە پێی نەخشەڕێگەیەكی زوڵاڵ و یاسایەكی هەمواركراوی وەبەرهێنان، كەرتی كشتوكاڵ بكرێتەسەرچاوەی یەكەمی دەستهاتی بودجەی ساڵانەی هەرێمی كوردستان تا بەرهەمی ناوەخۆیی بپارێزێت ركابەری بەرهەمی بیانی بە یاساو بە كردار بكات.
رۆڵی نەوتی زەوی لە گەشەپێدانی ئابووری دا
كەرتی كشتوكاڵ رۆڵێكی ئەكتیڤ دەبینێت لە گەشەپێدانی ئابووری، بەشێوەیەك دەبێتەهۆی سەرچاوەى كاڵاى خۆراكی و وڵات لە مەترسی ئاسایشی خۆراك دووردەخاتەوەو كێشە كۆمەڵایەتی و سیاسی و قەیرانە داراییەكان كەمدەكاتەوەو رێگری دەكاتە لە دەستتێوەردانی دەرەكی و ساخكردنەوەی بازاڕی ناوەخۆیی بە بەرهەمی بیانی. هەروەها دەبێتە سەرچاوەى دەستى كرێكار بۆ كەرتەكانى دیكە بە جۆرێك بەرهەمە خاوەكان دەبنە كەرەستە بۆ كەرتی ییشەسازی و بازرگانی و دواتر ئەو دوو كەرتە كار دەكات و وادەكات رێژەی بێكاری كەمبێتەوە بە هۆی كاركردنی كرێكار لە كەرتە ئابووریەكانی دیكەی پەیوەست بە كەرتی كشتوكاڵ، بەهۆی ئەوەی بەروبوومە كشتوكاڵییەكان دەبنە كەرەستەى خاون بۆ پیشەسازییە خۆراكییەكان، لە سەرووی هەموو خاڵەكانی دیكەوە كشتوكاڵ هاوبەشی لە داهاتی نەتەوەیی دەكات و بەجۆرێك لە ئابووری بەرخۆری پشتبەستوو بە نەوتی ژێرزەوی، پشت بە نەوتی سەرزەوی بببەستێت، كە بۆ هەمیشە لە بن نەهاتوە، لەگەڵ ئەوەشدا بۆ بازرگانی دەرەكی وا دەكات تەرازوی بازرگانی لە لاسەنگی ببپارێزێ بەهۆی هەناردەكردنەوە.
كشتوكاڵ لە تەرازووی وەبەرهێنانی سێكتەری تایبەت
چالاكی كشتوكاڵی بە هەردوو لقە سەرەكییەكەی(رووەكی- ئاژەڵی) بە یەكێك لە چالاكییە سەرەكییەكانی ئابووری دادەنرێت لەسەر ئاستی جیهانی، هەرچی هەرێمی كوردستانە بە لانكەی سەرهەڵدانی چالاكی كشتوكاڵی دادەنرێت باشترین نمونەش گوندی (چەرمۆ)ی سەر بە پارێزگای كەركوكە. لەو روانگەیەو دەردەكەوێت كە زەوی و خاك و ئاووهەوای كوردستان لەبارە بۆ چالاكی كشتوكاڵی. لەووروەوە كە كەرتی تایبەت رۆڵی كارا دەگێڕێت لە پێشخستنی وڵات لە هەموو بوارەكاندا و بە بزوێنەری سەرەكی چالاكییە ئابورییەكان دادەنرێت، دەبێت لە كەرتی كشتوكاڵیش رۆڵی خۆی بگێڕێت، بەتایبەت لە هەرێمی كوردستان كە حكومەت ناتوانێت بە ئەركی خۆی هەڵبستێت، واتە پێویستە لە كەرتی تایبەت دا وەبەرهێنان لە كەرتی كشتوكاڵی بكرێت. لەبەرئەوەی ئەو كەرتە ستونێكی سەرەكییە پەیداكردنی داهاتی نەتەوەیی و دابینكردنی خۆراك و سەقامگیری ئاسایشی نەتەوەییە، بە هەردوو لقی بەرهەمی ئاژەڵی و بەرهەمی رووەكی و تەنانەت بەرهەمی ماسی و گیانەوەرەئاوییەكان كە كاریگەری زۆری هەیە لە گەشەپێدانی ئابووری وڵات بە گشتی و بەرزكردنەوەی داهاتی تاك بە تایبەتی. جا ئەگەر سەیری قەبارەی بەرهەمی بەرهەمەكان بكەین بۆمان رون دەبێتەوە كە چەندە گرینگە بایەخ بە بەرهەمی كشتوكاڵی بدەین بۆ ئەوەی داهاتی نەتەوەی نەچێتەدەرەوە، بۆ نموونە لە ساڵی 2013دا لەسەر ئاستی عێراق جگە لە هەرێمی كوردستان بڕی بەرهەمهێنانی گۆشتی مریشكی زیندوو لە كەرتی تایبەت (120,000) تۆن بوەو و لە كەرتی حكومەت بڕی (20,000) تۆن بووە. لە ساڵی 2013دا لەسەر ئاستی عێراق جگە لە هەرێمی كوردستان بڕی بەرهەمهێنانی هێلكەی خواردن لە كەرتی تایبەت (845,413) هێلكە بوە و داهاتەكەی نزیكەی (95) ملیۆن دینار بوە، لە كەرتی حكومەت سفر بوەو هەرچی بەرهەمهێنانی بەخێوكردنی ماڵەوەبوە بڕی (414،306)هێلكە بوەو داهاتەكەی زیاتر لە (41) ملیۆن دینار بوە. بەپێی راپۆرتێكی وەزارەتی كشتوكاڵ لە ساڵی 2015 بڵاوكراوەتەوە كە لەماوەی شەش مانگدا نزیكەی 40 تەن گۆشی مریشك بەرهەمهاتوەو زیاتر لە 226 تەن شیر بەرهەمهاتوەو زیاتر لە سێ ملیۆن هێلكە بەرهەمهاتوە.هەر لەو شەش مانگەدا سەیر دەكەین ئەو داتایانەی تۆماركراون زیاتر لە 17 هەزار تەن هێلكەی خواردن هاوردەكراوەو نزیكەی 40 هەزار تەن شیرەمەنی هاوردەكراوەو گۆشتی ماسی زیاتر لە 3 هەزار تەن و نزیكەی 7 هەزار بەرخ و زیاتر لە 3 هەزار گۆلك هاوردەكراوە لە دەرەوە، لە شەش مانگی یەكەمی ساڵی 2016دا رێژەی بەرهەمی ناوەخۆی مریشك بەرزبۆتوە بۆ نزیكەی 42 تەن و هێلكە بۆ زیاتر لە 155 ملیۆن هێلكە بەرزبۆتەوە. هەرچی بەرهەمی هاوردەكراویشە لە شیرەمەنیەكان ژمارەكە نزیكە لە ساڵی 2015، بەڵام بڕی هاوردەكراوی هێلكە بەرزبۆتەوە بۆ زیاتر لە 23 هەزار تەن و گۆشی ماسی بۆ زیاتر لە 5 هەزارر تەن بەرزبۆتەوەو ژمارەی بەرخ كەمبۆتەوە بۆ 1440 بەرخ و ژمارەی گۆلك بەرزبۆتەوە بۆ نزیكەی 29 هەزار. جا ئەگەر سەیری ئەو داتایانە بكەین ئەوەمان بۆ روون دەبێتە جگە لە خوری مەڕ و پێستەو جوجكە كە بە قەبارەیەكی زۆر كەمە هیچی دیكە هەناردە نەكراوە، چونكە بەرهەمی ناوەخۆیی هەم لە ئاست پێداویستی ناوەخۆیی نیە، هەمیش توانای هەناردەكردنی نیە كە بتوانێت ركابەری بەرهەمی بیانی بكات لە رووی نرخەوە نەك كوالێتی جا هەموو هەموو جۆرەكانی دیكەی بەرەهەمی كشتوكاڵ ئاوهایە. بۆیە دەبێت بیر لەوە بكرێتەوە ئایا ساڵانە پێداویستی ناوەخۆیی بۆ بەرهەمی كشتوكاڵی چەندە ئینجا وەزارەتی كشتوكاڵ و پیشەسازی و بازرگانی بۆردێكی باڵا بە هەماهەنگی دەستەی وەبەرهێنان دروست بكەن تا هەرچی پڕۆژەی گرینگی وەبەرهێنان هەیە بۆ ئەو دوو كەرتە بخرێتە كار، بۆ نمونە بە پشت بە ستن بە ئاماری بەرهەمی شیر ساڵی 2015 كە 449 شیر ساڵانە بەكار دەهێنرێت جا لە ساڵی2020 ئەگەر هەتاكێك 82 لیتار بخواتەوە ئەوا ساڵانە پێویستمان بە 506 هەزارو 28 تۆن بەكار دەهێنێن بۆیە لە ئێستا پڕۆژەی بەرهەمی شیری خواردن بخرێتە پلانی پڕۆژەكانی وەبەرهێنان لە كەرتی تایبەت، لە كاتێكدا سەیر دەكەین بەرهەمی ساڵانەی شیری ئاژەڵان 226هەزارو 128 تۆنە لە هەرێمی كوردستان كەوایە پێداوستی ناوەخۆیی پڕ ناكاتەوە چونكە ئێمە پێویستی ساڵانەمان بۆ شیر 449 هەزار تۆنە. جا ئەگەر دوو پڕۆژەی هەبێت بۆ گەشەپێدانی بەرهەمی شیر ئەوا ساڵانە 180 هەزار تۆن شیر دەخەنە بازاڕەوە. بە شێوەیەكی گشتی حكومەت دەتوانێت پلانێكی ستراتیژی دابنێت بە هەماهەنگی كەرتی تایبەت سەرەتا لە پڕۆژەی بچوك و مامناوەندی دەست پێبكرێت بە بەشداری جوتیارو بەرهەمهێن و دەرچووانی كۆلێژە كشتوكاڵیەكانی كوردستان، دواتر بكرێتە پڕۆژەی گەورە، چونكە كەرتی كشتوكاڵی لە چالاكی ئابووریدا پێویستی بە ماوەی درێژو پشوو درێژی هەیە تا بەرهەمەكەی بچنیتەوە، جیاواز لە كەرتەكانی نیشتەجێكردن و بازرگانی .....هتد، هەر ئەوەش وایكردووە لە ساڵی 2006ەوە كەمترین قەبارەی سەرمایەگوزاری لە كەرتی كشتوكاڵ بكرێت چ لەسەر ئاستی كەرتی گشتی، چ لەسەر ئاستی كەرتی تایبەت تەنانەت دەتوانین بڵێن كەرتێكی پەراوێزخراوە لەگەڵ ئەوەشدا شادەماری كەرتەكانی دیكەیە.
ئاستەنگەكانی بەردەم گەشەكردنی كەرتی كشتوكاڵی لە كەرتی تایبەت
1. پێدانی قەرزی كشتوكاڵی بەو كەسانەی ئارەزوویان دامەزراندنی پڕۆژەی كشتوكاڵییە لە ئاستێكی زۆر نزمە یا هەر نەبوە.
2. هانی وەبەرهێنەری ناوەخۆیی و بیانی نەدراوە پڕۆژەی سامانی ئاژەڵی ئەنجام بدات یا ئاسانكاری كەمكراوە.
3. چارەسەری نەخۆشییەكان و رێنمایی بۆ بەرهەمهێنەرەكانی سامانی ئاژەڵی لە ئاستێكی دواكەوتودایە.
4. بەكارهێنانی لەوەڕگەكان بەشێوەیەكی رەمەكی دوور لە پلانی ستراتیجی.
5. پەراوێزخستنی پڕۆژەكانی پەلەوەری، لە كاتێكدا دەبێت گرینگی پێ بدریت بە ئامانجی زیادكردنی گۆشتی سپی.
6. بایەخ نەدان بە پڕۆژەی سامانی ماسی و گیانەوەرەئاوییەكان لەبەرامبەر ئەوەی ئاستی خواستی گشتی بۆ بەكاربەردنی گۆشتی ماسەر بەرزبۆتەوە.
7. بایەخنەدان بە هەنگوانی ئاسانكاری بۆ دابینكردنی ئامرازەكانی بەخێوكردنی هەنگ.
سەرباری ئەوەش وایكردووە كە كاریگەری نەرێنی بخاتەسەر كەرتی كشتوكاڵی و بازاڕی كوردستان بەمشێوەیە:.
1. نەتوانراوە لەمپەر بخرێتە بەردەم هاوردەكردنی بەرهەمە ئاژەڵیەكان بەتایبەت بەرهەمی گۆشت بە هەموو جۆرەكانی، لە ئەنجامی زۆری خواست و كەمی خستنەڕووی بەرهەمی خۆماڵی، ئەوەش رێگەی لەبەردەم بازرگانان خۆش كرد كە هەموو جۆرە گۆشتێك لە ئاستی كوالێتی نزم بە نرخی هەرزان هاوردەی كوردستان بكەن.
2. بوە هۆی كەمبونەوەی بەرهەمهێنان و بەرهەمداری بەروبومی ئاژەڵی و رووەكی ناوەخۆیی.
3. بوە هۆی ئەوەی كە بەروبومی كشتوكاڵی وڵاتانی دراوسێ بازاڕەكانی كوردستان داگیر بكات.
4. بوە هۆی ئەوەی بەرهەمهێنەری ناوەخۆیی پەراوێز بخرێت و پشت بە بەرهەمهێنەری دەرەكی ببەسترێت.
5. بوە هۆی ئەوەی كە بودجەی پێویست لەلایەن حكومەت تەرخان نەكرێت بۆ پشتگیری كەرتی تایبەتی كشتوكاڵی و ئابووری كشتوكاڵی هەرێمی كوردستان.
6. پەرلەمانی كوردستان تا ئێستا یاساو رێنمایی تایبەتی دەرنەكردووە بۆ پاراستنی مافی بەرهەمهێن جگە لە یاسای هەمواركراوی عێراق.
7. وایكرد ئاسایشی خۆراك بكەوێتە مەترسییەوەو نەتوانرێت سیاسەتی خۆ بژێویی پەیڕەو بكرێت تەنانەت لە هەر دۆخێكدا خاڵە سنووریەكانی ئێران- توركیا- عێراقی عەرەبی دابخرێت هەرێمی كوردستان رووبەڕوی گەورەترین كێشەی ناوەخۆیی دەبێت كە گەورەتر لە قەیرانی دارایی ئێستای كوردستان و هێرشەكانی رابردووی عێراق بە درێژایی مێژوو، هێرشی داعش، حەشدی شەعبی، ئابلوقەی ئابووری ساڵانی 1992-2003.
چارەسەرییەكان
1. ئاسانكاری حكومەت لە پێدانی زەوی و بەخشینی باج بە تایبەت لە باجی گومرگی هێنانی ئامرازەكانی بەرهەمهێنان.
2. راكێشانی سەرمایەی بیانی و هاندانی وەبەرهێنەری بیانی تا سەرمایەگوزاری لە بواری سامانی ئاژەڵی و ماسی و بەروبومی رووەكی ئەنجام بدات.
3. دەركردنی یاسای تایبەت بە پاراستنی مافی وەبەرهێنەری بیانی و ناوەخۆیی لە كەرتی كشتوكاڵیدا.
4. قەدەغەكردنی ئەو بەرهەمانەی كە لە ناوەخۆ توانای خۆبژێویی هەیە.
5. هاوشانی كەرتی تایبەت، حكومەت بودجەی ساڵانە بۆ كەرتی كشتوكاڵی تەرخان بكات.
6. ئاسانكاری بۆ كردنەوەی بانكی كشتوكاڵی لە كەرتی تایبەت بۆ پێدانی قەرزی كشتوكاڵی.
