2023-07-26 14:29:43
بوونی سیاسەت و فەلسەفەی ئابووری بۆ بەڕێوەبردنی ئابووری و گرنگیەكی رادەبەدەری هەیە بۆ بەهێزبوونی پێگەی كوردستان لەناوەندە نێودەوڵەتییەكان و چارەسەركردنی گرفت و قەیرانە دارایی و ئابوورییەكان. لەم سەردەمەدا هیچ وڵات و هەرێمێك نییە دووپاری گرفت و قەیرانی دارایی و ئابووری نەبێت، جیاوازییەكەی ئێمە لەگەڵ ئەواندا تەنیا لە فەلسەفەو دیدگای بەڕێوەبردنی قەیرانە كە زۆربەی جار لەغیابی سیاسەتی دارایی و نەختینەیی كە دەسەڵاتێكی سیادییەو بەەست مەركەزەوەیە وایكردووە ماوەو كاتی قەیرانەكە درێژخایەن بێت. وڵاتانی پێشكەوتوو خاوەنی دامەزراوەی مۆدێرو پێشكەوتووی ئابووری وان كە تەنانەت پێش كەوتنەوەی قەیرانەكە پلان و بەرنامە بۆ چارەسەركردن و كەمكردنەوەی شوێنەوارە مەترسییەكانی دادەنێن. گۆڤاری ( سامان ) دیالۆكێگی لەگەڵ (ئەمیر بەكر قەساب) سەرۆكی سەندیكای ئابووریناسی كوردستان سازدا، لێرەدا پوختەی قسەكانی بڵاودەكەینەوە.
• سەرەتا با لەشێوازی بەڕێوەبردنی ئابوورییەوە دەست پێ بكەین؛ سەرجەم وڵاتە پێشكەوتووەكان تەنانەت سیستەمە مەركەزیی و ئابوورییە داخراوەكانیش خاوەنی دیدگاو بیروباوەڕو تێڕوانینی ئابوورییانەی تایبەت بەخۆیانن، دەكرێت بزانین ئێمە لەهەرێمی كوردستان چی سیستەمێكی ئابووریی پەیڕەو دەكەین؟
- جیهانی پێشكەوتووی ئابووری لەگۆڕانكارییەكی خێراو بەردەوامدایە، ئەوان بەردەوام لەنوێبوونەوەو خۆگونجاندنن لەگەڵ واقیعی نوێی ئابووریدا خۆیان بەشێوەیەك رێكخستووە هەرزوو رووبەرووی ئەو گرفت و قەیرانانە دەبنەوە كە دووچاری دەبن، دنیای تەكنەلۆژیاو زانست و زانیارییان بەشێوەیەكی زۆر خێرا هەنگاو دەنێت، ئەمەش بووەتە پێویستیەكی سەردەم بۆ رووبەرووبوونەوەی هەموو ئەو گرفت و كێشەو قەیرانانەی كە سیستەمی نوێی جیهان تووشی دەبن، كۆڕۆنا و داشكانی بەهای نەوت و دواتر هەڵكشانی گەشەی ئابووری و شەڕی نەوت و گاز زیانی گەورەی بەگەشەی ئابووری جیهان گەیاندووە، هێشتا سێكتەرەكانی گواستنەوەو گەیاندن و بازاڕە داراییەكان و گەشەی ئابووری جیهان لە پەتای كۆرۆنا بە ئاگا نەهاتەوە شەڕی جیهانی روسیا و ئۆكرانیا و رۆژئاواشی هاتە سەروو سێكتەرە هەستیارەكانی بەرەو داهاتوویەكی نادیار و چارەنووسێكی خراپی ئابووری برد. سیستەمی نوێی جیهانی لەسەر لێواری هەڵوەشانەوەیە و كۆمەڵگای مرۆڤایەتی لەچاوەڕوانی لەدایكبوونی سیستەمێكی نوێی ئابووری جیهانییە، لەناو ئەم گێژاوو ململانێ توندوتیژانەدا كە لەناو جەرگەی كیشوەری ئەوروپا شەڕو كوشتارو مەینەتی دروست بووە قەیرانی خۆراك و گرانبوونی نرخی كاڵاو پێداویستیەكانی لێكەوتۆتەوە ، هیچ كاتێكیش وڵاتی عێراق و هەرێمی كوردستانیش وەكو هەرێمێكی فیدراڵی لەچوارچێوەی دەستووری عێراقدا بێ بەش نابێت لە پشكی گرفت و قەیرانەكان، ئەوەتا ئەگەری قووڵبوونەوەی قەیرانی خۆراك و گرانی نرخەكان هاوڵاتیانی كوردستانیشی گرتۆتەوە، ئەوەی شوێنەواریی قەیرانەكانیشی لای ئێمە قووڵتر كردووە نەبوونی سیستەمێكی ئابووری و دامەزراوەی پێشكەوتووی بانكی و وەزاریی و دامەزراوەكانە كە نەك هەر پلان و بەرنامەی زانستی و عەقڵانییان بۆ داهاتوو نییە بەڵكو لەبەردەم قەیرانەكان و شوێنەوارە كاولكارییەكانی توانایەكی ئەوتۆیان نییە، تا ئێستا دیارو روون نییە ئابووری هەرێمی كوردستان ئابوورییەكی سۆشیالیستی و كەرتی گشتی حكومەتە یاخود ئابوورییەكی سەرمایەدارییە یاخود تێكەڵەو هاوبەشە لەنێوان كەرتی گشتی و كەرتی تایبەت، لەروانگەی ئابوورییەوە ئاسایی نییە هەموو سێكتەرەكان بەدەست خۆتەوە بێت و لەتوانای مرۆیی و دارایی تۆدا نەبێت پێشبخرێت، بەتایبەتی كە هاوكاریی و پاڵپشتی پێویستی كەرتی تایبەتیش نەكەیت و قۆرخكاریی لەزۆر بواردا هەبێت، ئێمە ئیدعای ئابووری بازاڕ دەكەین كەچی لە 35%ی دانیشتوان لەكەرتی گشتی حكومی كار دەكەن لەكاتێكدا ستانداردی جیهانی نابێت لە 15% ی ژمارەی هێزی كار لەكەرتی گشتی بێت. من لەوە تێدەگەم كە رژێمی بەعس لە كۆتایی هەشتاكاندا زۆربەی سێكتەرەكانی داخست و تەسلیمی كەرتی تایبەتی كرد، بەڵام نەیزانی بیبات بەڕێوەو هەر خۆشی كەوتە ناو شەڕو ماڵوێرانی و گەمارۆی ئابووری و دواتر واقیعێكی وا هاتە پێشەوە ئابووری شەڕی لێكەوتەوەو ئێمەش لەدوای ئەو نەمانتوانی ببینە خاوەنی دامەزراوەی مۆدێرنی ئابووری تاوەكو بەشێوەیەكی زانستی و رێكوپێك ئابووری بەڕێوەببەین.
• مەبەستت لە دامەزراوەكان چی یە؛ ئایا ئێمە لەماوەی 30 ساڵی رابردوودا نەمانتوانیوە ببینە خاوەنی دامەزراوەی ئابووری بەهێزو رێكوپێك، ئەگەر وایە بەبۆچوونی ئێوە وەكو شارەزایەكی ئابووری و سەرۆكی سەندیكای ئابووریناسان چی رێگرە لەدروستبوونی ئەم دامەزراوانە؟
- سەرەتا دەمەوێت روونی بكەمەوە دامەزراوەی مۆدێرنی ئابووری چی یە! دامەزراوەیەكی خاوەن سیستەمێكی رێكوپێكی ئابووری و دارایی یە، لە كەشوهەوایەكی سیاسی سەقامگیرو پەیوەندییەكی مرۆیی و دارایی بەهێز بونیات دەنرێت و خاوەنی دەسەڵاتێكی شەرعی و یاسایی و سەرووی ململانێی حزبی و سیاسیی یە، لەگەڵ گۆڕانكاریی لەحكومەتەكان و ململانێ سیاسییەكان گۆڕانكاریی لەبەرنامەو پلانەكانی ناكات، ئەو بەشێوەیەكی زانستی و عەقڵانی دوور لە سیاسەتەوە ئابووری و دارایی و سێكتەرەكان بەڕێوەدەبات، بەداخەوە لەعێراق و كوردستان ئەوەندە ئابووری لەخزمەتی سیاسەتدایە ئەوەندە سیاسەت لەخزمەتی ئابووریی دا نییە. خۆ لەچەند ساڵی رابردووی ململانێ و شەڕو پێكدادانەكان و شەڕی داعش و قەیرانە داراییەكان و گرفت و كێشە دوورو درێژو تاقەت پروكێنەكانی نێوان بەغدای مەركەز و هەرێم هەر هەمووی لەسەر حسابی دامەزراوەكان و گەشەكردنی ئابووریی بووە، ئەوەی رێگر بووە لەدروستبوونی دامەزراوەكان سیاسەتێكی توندوتیژو ململانێیەكی ناعەقڵانییە لەعێراق و هەرێمی كوردستاندا، كاتی ئەوە هاتووە سیاسەت و ئابووری وەكو دوو هاوكێشەی تەواوكاریی یەكتر سەیر بكەین بەڵام زیاتر سیاسەت لەخزمەتی ئابووریدا بێت ئەمەش بێ دامەزراوە ئابوورییەكان بونیات نانرێت، ئێمە كاتێكی زۆرمان كوشت بەناوی ئاوەدانكردنەوەو بونیاتنانەوەی ژێرخانی ئابوورییەوە بێ ئەوەی ئەم ژێرخانە وەكو ستراتیژییەت سەیر بكەین.
• ژێرخانی هەرێمی كوردستان ئەوەندە وێرانبووە تاوەكو سێ دەیەیە نەمانتوانیوە دروستی بكەینەوە، خۆ ئەگەر لەژێر هەر پاساوێكدا بێت لەچەند ساڵی رابردوو كار بۆ بوژانەوەی ژێرخانی هەرێم نەكرابێت لەكوێ و لەچی سێكتەرێكدا دەست پێ بكەین تاوەكو ئێمەش وەكو هەموو ئەو هەرێم و وڵاتانەی لەدوای شەڕ كاولبوون دووبارە ژێرخانەكە بونیات بنرێتەوە؟
- هەرێمی كوردستان خاوەنی ( خاك و ئاوو كەشوهەوایەكی باشە) ژێرخاك و سەرخاك دەوڵەمەندە بەنەوت و گازی سروشتی و كانزاو زەوییەكی بەپیتی كشتوكاڵی هەیە ، ئاو كە لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لەوڵاتانی دەوروبەرمان گەورەترین كێشەیە لای خۆمان تا ئێستا قەیرانی كەم ئاوی بەوشێوەیە نییە، راستە لەهەندێك ناوچەی كوردستاندا وشكەساڵی یە، بەڵام خۆ ئەوەندە رووبارو زێ و كانیاوو كارێزو ئاوی باران هەیە كە ئەگەر بەجوانی ئیستغلال بكرێت و لەبەنداوو بەربەست و دەریاچەكاندا كۆیان بكەینەوە ئەوا سەرچاوەی ئاوی ژێرزەویش دەوڵەمەند دەكات، ئەمە وێڕای بەرهەمێكی چوار وەرزەی كشتوكاڵی ، من لێرەدا باسی سامانی نەوت و گاز و ترانزێتی گواستنەوەو دەیان ژینگەی لەباری دیكە ناكەم تەنیا باسی كشتوكاڵ و پیشەسازیی خۆراكی دەكەم، ئێمە پێشتر خاوەنی دەشتی بێتوین بووین كە هەموو كۆمپانیای زەیتی نەباتی عێراق پشتی بە گوڵە بەرۆژەی ئەو دەشتە بەستبوو، دەشتی حەریر بەتەماتەو دەشتی شارەزوو و فایدەو شەمامگ و دهۆك و دەیان دەشتی بەپیتی دیكەمان هەیە كەچی نەمانتوانیوە سوودی لێوەربگرین، لەكاتێكدا تەكنەلۆژیایەكی وا بەرزو سەرمایەو داهاتێكی واشی ناوێت كە رێگر بێت لەبوژانەوەی، خراپی سیاسەتی هەناردەو هێنراوەكان و ناهاوسەنگی تەرازووی بازرگانی دەرەكی پارەو داهاتی ئەم وڵاتەی هەمووی بۆ دەرەوە بردووە ، لەدەروازەكانی سنوورەوە لۆرییە بارهەڵگرەكان بە بارەوە دێن و بەبەتاڵی دەچنەوەو گیرفانی شوفێرەكەش پڕیەتی لەدراوی گرانبەهای قورسی دۆلار، لەبوارەكانی دیكەی كەرەستەی بیناسازیشدا هەر وایە بەردی مەڕمەڕی گەڵاڵەو بێنچوێن و دەیان شوێنی دیكە فەرامۆش كراوە كاشی مەڕمەڕ لەئێران و توركیاو وڵاتانی ئەوروپاوە دێت، گڵی دەشتی هەولێر بۆ دروستكردنی خشت پشتگوێخراوەو لەو كەشوهەوا گەرمەدا خانووەكان بەبلۆك دروست دەكرێن،منیش لەگەڵ ئێوەدا هاوڕام كە سێ دەیە بۆ ئاوەدانكردنەوەی ژێرخان زۆر زۆرە و گۆڕانكاریی و پێشكەوتنی جیهان لەسەرمان راناوەستێت و تووشی قەیرانی گەورەی خۆراك دەبینەوە.
• باسی قەیرانی خۆراكت كرد ؛ لای خۆشمان زۆر باس لە فرەجەشنكردنی ئابووری و داهات دەكرێت، بەڵام بازاڕەكان پڕیەتی لەبەرهەم و بەرووبوومی وڵاتانی دراوسێ و جیهان، پرسیار لێرەدا ئەوەیە تاچەند حكومەتی هەرێمی كوردستان لە جێبەجێكردنی ئەم سیاسەتەیدا سەركەوتوو بوو؟
- فرەجەشنردنی ئابووری بە كەمكردنەوەی پشتبەستن بەداهاتی نەوت و گاز دێت، تەنانەت ئەم دوو سێكتەرەی نەوت و گازیش دەبێت لەخزمەتی پەرەپێدان و بوژانەوەی پیشەسازیی دا بێت، لە پیشەسازیی كیمیاویی و پترۆكیمیاوی و دابینكردنی سوتەمەنی هەرزان بۆ بوژانەوەی كارگەو كارخانەكانی پیشەسازیی خۆراكی خەرج بكرێت، دەبێت ئێمە بزانین كاتێك باس لەبوژانەوەی كەرتی پیشەسازیی خۆراكی دەكەین بێ بوژانەوەی ژێرخانی كشتوكاڵی دروست نابێت، ئەمەش پێویستی بەخەرجكردنی داهات هەیە لە كەرتی بەنداوو بەربەست و ئەمباركردنی ئاوو دروستكردنی سەدان پرۆژەی ئاودێریی گەورە، حكومەت دەبێت باج و رسوماتەكان لەسەر كارگەكان كەم بكاتەوە ، هەتا ئێستا یاساو رێنماییەكانی تایبەت بەكەرتی پیشەسازیی لەهەرێمی كوردستان بەپێی پێویستی سەردەمەكە نییە، كاتێك یاسای پاراستنی بەرهەمی ناوخۆ دەردەكەین، بەڵام ئەم یاسایە دەقۆزرێتەوەو بۆ قۆرخكاریی بەكار دەهێنرێت، بۆیە دەبێت لەگەڵیدا یاسایەكی دیكە هەبێت بۆ پاراستنی مافی بەكارهێنەر تاوەكو لەرووی كوالێتی و چەندایەتییەوە ئیستغلالی بەكارهێنەرو بەكاربەر نەكرێت.
* پێشبینی و پێشهاتەكانی ئابووریناسانی جیهان لەسەر چارەنووس و ئایندەی جیهان چی یە، بەتایبەتی لەگەڵ ئاڵۆزبوونی پەیوەندییەكانی نێوان وڵاتان و تێكچوونی ژینگەو دەركەوتنی وشكەساڵی و لافاوو دیاردە نامۆكانی دیكەی سروشت و كاریگەرییەكانی لەسەر ئێمە چی یە؟
- كاتێك عەقڵیەتی ئابووری و مەدەنییانە حوكم نەكات و پەیوەندییە ئابوورییەكان درزی تێبكەوێت و جیهان بەرەو ئاڵۆزی شەڕ بچێت ئەوا بەتەئكید بارودۆخەكە روو لەباشی ناكات، هەر خۆی لەخۆیدا رەورەوەی ئابووری جیهان لەسەر شێوەی شەپۆل بەردەوام لەهەڵبەزوو دابەزدایە. دەبێت خۆمان بۆ هەموو ئەگەرەكان ئامادە بكەین و فێری بەڕێوەبردنی قەیرانەكان بین، گرفتەكە لەوەدایە ئێمە دڕەنگ بەئاگا دێین وڵاتێكی وەكو توركیا 10 ساڵ لەمەوبەر وتی پرۆژەی گاپ دەكەم ، لەدوای ئەوەی ئاوی دیجلەو فورات بۆ كەمترین ئاستی خۆی دابەزی تازە بەتازە دەپرسین چی بكەین، میسرییەكان لەسەردەمی جەمال عەبدولناسر بەنداوی گەورەیان كردوو دەیانزانی رۆژێك دێت ئەسیوبیا بەنداو دروست دەكات. پێویستە بگەڕێینەوە سەر پێشخستنی كەرتی پیشەسازیی و ئاستەنگ و بەربەستەكانی بەردەم گەشەكردنی ئەم كەرتە هەڵبگرین، وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازیی سیاسەتێكی ئابووری وای نییە كارگەو كارخانەكان لەبری بوژانەوەی كەرتی بازرگانی ببوژێنێتەوە، رۆژانە 100 بۆ 150 ملیۆن دۆلار دەرژێتە ناو بازاڕەوەو نامێنێت و هەر سێ دەوڵەتی ئێران و توركیاو سوریا دەچێت و كەرتی دارایی و نەختینەیی كوردستان دەدۆشێت، ئێستاش زووەو دەتوانرێت واقیعەكە بگۆڕین دەكرێت پاڵپشتی و هانی بازرگانەكان بدرێت رووبكەنە بەرهەمهێنانی ناوخۆو بەبەرهەمەكەی خۆیان بازرگانییەكەش بكەن و بازاڕی ناوخۆو دەرەكی بۆ كاڵاو بەرهەمەكانیان بدۆزنەوەو حكومەتیش پاڵپشتی سوتەمەنی و كارەباو پێداویستیەكانی دیكە بێت و باج و رسوماتی سەر كارگەكان زۆر كەم كرێتەوەو بەسەدان گەنجی بێكار كە رۆژانە وڵات بەجێدەهێڵن كاریان لەو كارگانە بۆ بدۆزرێتەوە.
