2019-10-07 20:59:57
نادر روستى
دانیشتوانی گوندی كۆن ئامانجی سەرەكییان خۆ ژیاندن بووە، هەردەم ویستویانە هێندە بەرهەم بهێنن كە بەشی ڕۆژ و مانگ و ساڵیان بكات. زستانە سارد و سەختەكانی كوردستان وای لە گوندنیشنەكان كردووە، بیر لە هەڵگرتنی خۆراك و زەخیرە بۆ وەرزی زستان و بێ كاری بكەنەوە، ئەمەش هۆكارێك بووە بۆ هاندانی گوندنیشنەكان كە ڕێگە و شێوازی جۆراوجۆر بدۆزنەوە بۆ هەڵگرتنی خۆراكەكانیان. شێوازی هەڵگرتنی خواردن لە زستان وایكردووە خێزانەكان فێری چەندین ڕێگا و پیشەی خێزانی ببن (پەنیر، كەشك، ژاژی، لەتكە هەنجیر، سێو، هەرمێ، مرەبا، قەلیە، كەرە (ڕۆنی كوردی)، خواردنی وشككراو (ترخێنە)... تاد)، جگە لەوەی هەموو جۆرە دانەوێڵەكان بۆ زستان هەڵگیراون.
لەلایەكی تر لە وەرزی زستان كە وەرزێكە ناتوانرێ كشتوكاڵی تێدا ئەنجام بدرێ، بۆتە هۆی هاندانی دانیشتوانی گوند كە خۆیان بەپیشەی ترەوە خەریك بكەن. بەشێكی زۆری پیشەكان لە وەرزی زستان بەشێوەیەكی چڕتر لە وەرزەكانی تری ساڵ ئەنجام دراون، بەتایبەت ئەو پیشانەی كە كەمتر كاری كڕین و فرۆشتنیان لەسەر بووە، بەلآم لەگەلأ ئەمەشدا كۆمەڵێك پیشە بە بەردەوامی لەوەرزەكاندا ئەنجام دراون وەك (ئاسنگەری، دارتاشی، جۆلآیی... تاد).
سەبارەت بەهەندێك پیشەی ئافرەتیش ئەم شێوازە ڕاست بووە، چونكە كارەكانی ڕستن و چنین (مافوور، بەڕە، جاجم، بەرماڵ، دەسترازە (دەست بێنكە)، كەژی، كلآو، دۆخین، لیفكە، گۆری، ساق، گوریس، بەن، ڕیسكردن، تەشی ڕستن)، ئەمانە و كاری دروومانی جلوبەرگ و جوانكاری ناو ماڵ (بەرگە بالیف، پەردە، پەشتنی جەمدانی، ڕازاندنەوە، جلوبەرگ)، ئافرەت لە وەرزی زستان لە ماڵەوە كردوویەتی.
لە زستان چاوپێكەوتنەكان و هاتووچۆكردنی یەكتری زۆرتر بووە، ئەمەش وەكو وەرزی نوێكردنەوە و بەهێزكردنی پەیوەندییەكان بووە، لە زستاندا جووتیار ڕووی لە وەستاكان دەكرد بۆ دروستكردنی كەلوپەل و ئامێری وەرزی كشتوكاڵ كردن، كەواتە دەتوانین بڵێن لە زستاندا پیشە دەستییەكان بایەخ و بەرهەمهێنیان گەلێك لە وەرزەكانی دیكە زۆرتر بووە، بەلآم كاری بازرگانی و كڕین و فرۆشتن و كرێ بارچیەتی و دروستكردنی خۆراكی زستانە زیاتر لە وەرزی پاییزدا ئەنجام دراون. لەگەلأ سەرەتای بەهاریش گوندنشینەكان ڕوویان لەكاری كشتوكاڵكردن و ئاژەڵداری و گواستنەوەی ماڵ بۆ هەواران كردووە، لە وەرزی بەهار و هاویندا گوندییەكان كاتەكانیان بۆ بەرهەمهێنانی بەروبوومی كشتوكاڵ تەرخان دەكەن (زەوی خۆش كردن، باخ پاككردنەوە، سەوزە و شینایی كردن، دانەوێڵە چاندن)، لە وەرزی هاوین بەرهەمی كشتوكاڵ دێتە بەرهەم و سوودی لێ وەردەگرن و شەنوكەوی دەكەن، ئەو شێوازە ژیانەی لادێ، تاڕادەیەكی زۆر لە زۆربەی گوندەكان بۆ خۆبژێوی بووە.
مراد حەكیم لە توێژینەوەكەیدا (ئاكامە كۆمەلآیەتییەكانی سیاسیەتی ڕاگواستنی كورد) دەڵێ: (لە پەنجا و شەستەكانی سەدەی ڕابردوو یاخود پێشتر، زۆربەی گوندەكانی كوردستان كیفایەتێكی زاتی (خودكەفایی) یان هەبوو، واتە زۆربەی ئەو شتانەیان بەرهەم دەهێنا كە پێویستی سەرەكی ژیانیان بوون، هەر بۆیە لادێنشینەكان ناچار نەبوون بۆ دابینكردنی پێداویستیە ڕۆژانەییەكانیان سەردانی شار بكەن، چونكە تەنانەت جلوبەرگ و پێلآویشیان هەر لە گوند بەرهەم دەهێنا. لادێنشینان وێڕای كشتوكاڵ و مەڕداری خۆیان بە پیشەگەلێكی دیكەوە خەریك دەكرد، ئەو پیشانەش بەرهەمیان لێ دەكەوتەوە و بۆ فرۆشتنی ئەو كەلوپەلە بەرهەم هاتووانەش سەردانی شاریان دەكرد. ئەوەی زۆر پێویستیان پێ بوو لە گوند دەستیان نەدەكەوت كەلوپەلێكی كەمی وەك شەكر، چا... تاد، بوو، واتە شار زیاتر بەكاربەری كەلوپەلە بەرهەمهاتووەكانی لادێنشینان بوو نەك دابینكەری زۆربەی پێداویستییەكانی لادێ، كە لە توانای نەبوو گوندەكان بكات بە پاشكۆی خۆی و فەرمانیان بەسەردا بكات.
گوند، بەرهەمە كشتوكاڵی و ئاژەڵدارییەكانی بۆ شار و ناوچەكانی تر ناردووە. ئی. ئارلیچ لە ساڵی (1937)دا لە دەڤەری باڵەكایەتی توێژینەوەیەكی ئەنجام داوە، لیچ، باس لە بەرهەمە هەناردە و هێنراوەكانی گوند دەكات و دەڵێ: هەناردەكان پێكدەهاتن لە (تووتن، نیسك، گوێز، مازوو، هەنگوین، میوە، قەیسی، كرۆسك، ترێ، مێوژ، بادام، خوری و پێستەی بزن)، لەمانە لە هەمووی گرنگتر بە زۆری (تووتن) بووە. بەلآم هاوردەكان پێكدەهاتن لە (شەكر، چا، قاوە، شەمچە، هیرباری ئاسن، جلوبەرگ، نەوت، ڕەنگ)، هەروەها برنجی سەدری لە ئێرانەوە بۆ ئاغاكان دەهات ، سەبارەت بە جلوبەرگ، لە زۆربەی گوندەكان پیاوان جلوبەرگی دەستكردی كوردییان لەبەركردووە، لە ناوچەی باڵەك زۆربەى پیاوان جلوبەرگیان لە كرێی دەستچنی ناوچەیی (خۆماڵى) دروست دەكەن .
پڕۆفیسۆر د. ژیكیل لە لێكۆڵینەوەكەیدا لە سالآنی (1977-1980)دا لە كوردستان، باس لەم پیشانە (پیشە دەستییەكان) دەكات، كە ئەوكات لە كوردستان هەبوون و لە گوندی كوردی پێداویستی ڕۆژانەی ماڵەوەی خێزانە لادێیەكانی پێكدەهێنا و كەم دەچوونە قاڵبی بازرگانییەوە. لەو كاتەی تیمی لێكۆڵینەوەكەیان لە كوردستان بوو پیشەی دەستی خۆماڵی بەشێوەیەكی ئاشكرا لە كشانەوەدا بووە، سەرەڕای ئەوەی كەرەستەی پیشەی دەستی و پیشەسازی بەئاسانی دەستدەكەوت. بەم جۆرە ناوی پیشەكانی چنین و خوری ڕستن و مافوور كردن و گۆزەگەری و دوورمان، وەك پیشەی ئافرەت، جۆلآیی و ڕایەڵكردن وەك پیشەی پیاو ناودەهێنێ. سەبارەت بە شت كڕین دەڵێ: لە پەنجاكان كڕینی شەكر و چا دەوروبەری (1/3)ی تێكڕایی داهاتی ماڵی جووتیاری كوردى دەبرد ، ئەوەی لەبۆچوون و توێژینەوەی گەڕیدەكانی تریش ڕوون دەبێتەوە، ئاماژە بە زۆری بەرهەمی هەناردەی كشتوكاڵ و پیشە دەستییەكان بۆ دەرەوەی گوندەكانی كوردستان دەكەن، لەهەمان كاتدا ئاماژە بە كەرەستەیەكی كەمی هاوردە بۆ گوندەكان و شارەكانی كوردستان دەكەن. تۆمابوا لە سەرەتای سەدەی بیستەم ئاماژە بە باری ئابووری كوردستان دەكات و دەڵێ: شارییەكان پیشەی بازرگانی لە شارە بچووكەكان دەكەن، ئەو بازرگانانەش كۆگای بچووكیان هەیە كە بەهۆی دانیشتوانی گوند شتیان بۆ دێت، كوردە كۆچەرەكانیش بازرگانی بە مەڕومالآت و خوری و پێستە دەكەن . بەپێی بۆچوونی تۆمابوا كۆگای شارەكان پشتیان بە بەرهەم و داهاتی لادێ بەستووە، لەهەمان كاتدا مەڕدارەكان سەرچاوەیەكی گرنگی بەرهەمی بازرگانی بوون و بەرهەمەكانیان بۆ شارەكان، تەنانەت شاری ولآتانیش، ناردووە، باسلى نیكتین ئەم ڕاستییە دووپات دەكاتەوە و دەڵێ: (كوردستان سەنتەرێكی گرنگی هەناردە بووە بۆ شارەكانی بەغدا و ئەستەمبوڵ (قوستەنتەنییە)و سوریا، بە بەرهەمەكانی ئاژەڵ، هەروەها خوری و هەنگوین و كەتیرە و هەندێك كەلوپەلی بۆیەش لە كوردستان بۆ ئەو شارانە ڕۆیشتووە، بەرامبەر بەمانەش كوردستان كەلوپەلی وەك چەك، قوماشی لە پەموو و ئاوریشم دروستكراو، شەكر و هەندێك شتی تری بەكارهێنانی، هێناوە).
بەهەمان شێوە كابتن های لە گەشتەكەیدا لە ساڵی (1918-1920)دا ئاماژە بە ناردەكانی بەرهەمی میوەی (ترێ، هەنار، هەنجیر، سێو) دەكات، لەهەمان كاتدا سەرسامی خۆی بۆ گوێزی كوردستان و بەرهەمەكەی نیشان داوە، جگە لەوەی ئاماژە بە داری چنار و سپیندار و جۆز دەكات بۆ كەرەستە لێ دروستكردن، ئاماژەش بە هەناردەی مادەكانی سماق و مازوو دەكات، بەشێوەی گشتی لە پارێزگای هەولێر هەناردەكان، بەم شێوەیە ناو دەبات: (گەنم، جۆ، خوری، تووتن، مازوو، دار، پەنیر، هەنگوین، مێوژ، میوەی وشككراو). بەلآم هاوردە سەرەكییەكان بریتین لە (چا، شەكر، قاوە، هەندێك مادەی دروستكراو لە بەغدا).
سەرجەم بۆچوونی گەڕیدەكان، جگە لەوەی ئاماژەیەكن بۆ بەهێزی داهاتی لادێی كوردی، ئەگەرچی لە ئاستێكی سادە و نزمیشدا بوو بێت، بەلآم خۆبژێوی تەواوی بەرهەمەكانیان كردوە و هەندێك بەرهەمی كەم تا زۆریان بۆ شارەكان و ولآتانی دەوروبەری كوردستان ناردووە. گەڕیدەكان زۆربەیان هاوردە سەرەكییەكانی كوردستان بە (چا، شەكر، قاوە، هەندێك قوماش، چەك، چەند كەرەستەیەكی تر) ناو دەبەن، ئەوەی لێرەشدا بەدەردەكەوێت، دوو خاڵی گرنگە: یەكەم، لادێكانی كوردستان سەرەڕای ئەوەی داهاتێكی كشتوكاڵی (مەڕ و مالآت، میوە، دانەوێڵە، سەوزە)ی بژێوییان هەبووە و بۆ شارەكانی دەوروبەری خۆیانیان ناردووە، هەروەها هەندێك جار بۆ دەرەوەی كوردستانیش، نێردراوە.
دووەم: لادێكانی كوردستان هێندە پەنایان بۆ شار نەبردووە، بەڵكو تاكو توانیویانە كەرەستە و كەلوپەلی پێویستیان لەلادێ بەرهەم هێناوە، ئەگەر پێداویستیەكانیشیان پێ دابین نەكرابێ، ئەوە لەگەلأ شارەكانی دەوروبەر شێوازی ئاڵوگۆڕكردنیان بۆ بەرهەمەكانیان بەكارهێناوە، ئەوەی بە پارە فرۆشراوە بەرهەمێكی كەم بووە، بڕی ئەو پارەیەی وەرگیراوە بۆ كڕینی شەكر و چاو و هەندێك لە قوماشی ئافرەتان و كەرەستەی تری پێ كڕاوە.
لەكۆتای ئەم باسەدا دەتوانین بڵێین لادێی كۆنی كوردستان، لادێیەكی بژێو بووە و شارەكانیشی ژیاندووە، كە ئەمەش بەڕێژەیەكى زۆر پێچەوانەی لادێی ئەم ڕۆژگارەیە.
