2019-10-07 20:55:29
شەماڵ نوری
سەندیكای ئابووریناسانی كوردستان
هیچ حكومەت و نەتەوەیەك نییە لە سوڕی ژیانی ئابووری دا بەدوور بێت لەقەیرانی دارایی، هەربۆیە حكومڕانە بەهێزو زیرەك لەرۆژە ئاساییەكاندا وڵاتەكەیان بۆ رۆژە سەخت و ئەگەری خراپ و قەیرانە لەناكاوەكان ئامادە دەكەن، بەپێچەوانەی حكومەتە دواكەوتووەكانەوە كە بەبێ پێشبینی و پێشهات و خۆئامادەكردن دەكەونە ناو قەیرانە كتوبڕو سەختە داراییەكان، هەروەكو چۆن لەحكومەتی هەرێمی كوردستاندا روویدا لەكاتێكدا حكومەت لەبەردەم دەیان تەحەددای گەورەی شەڕی داعش و گەمارۆی ئابووری و هاتنی ملیۆن و نیوێك ئاوارەدا بوو دەبووایە زەنگی هۆشداری بداتە مووچەخۆران و خەڵكی و كەرتی تایبەت تاوەكو خۆیان بۆ ئەم قەیرانە مەترسیدارە ئامادە بكەن، یا هیچ نەبێت دامودەزگاكانی خۆی ئاگادار بكردایەتەوەو ووردە ووردە دەستی بەتەقەشوف و كەمكردنەوەی خەرجیەكانی بكردایە، نەك كتوبڕ بكەوێتە ناو قەیرانێكی جەرگ بڕەوە هەربۆیە قەیرانەكە گورزێكی كوشندەی لەكەرتی حوكمی و تایبەت وەشاند، هەرچۆنێك بێت تازە بەتازە ئێمە لەناو زریانەكەداین پاساوو تۆمەت بەخشینەوە دادمان نادات، ناشبێت خراپی باروگوزەرانی خەڵكی بكرێتە دەرفەتێك بۆ مەرام و مەبەستی حزبایەتی و تەنیا فرمێسكی تیمساحانە بۆ قورسی باروگوزەرانی هاوڵاتیان برژرێت، هەروەكو چۆن هەندێك سیاسەتمەدارو پارتی سیاسی لەكوردستان ئەنجامی دەدەن و خۆیان كردۆتە بەشێك لە چارەسەرو وەك ئەوەی وابێت ئەوان لەناو جومگەكانی دەسەڵات و واقیعەكەدا پێشتر بوونیان نەبووە، هەرچۆنێك بێت دەبێت فێری بەڕێوەبردنی قەیران بین بەتایبەتی بۆ ئێمەی كورد كە لەناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و عێراقێكی ئاخنراو بەگرفتی ئیتنی بەدوور نابین لەقەیرانی دارایی و ئابووری، جێگای داخیشە هەنگاوەكانی حكومەت لەگرتنە بەری كۆمەڵێك ڕێ و شوێنی كاتی و نازانستی وەكو پاشەكەوتكردنی بەزۆرەملێی مووچەی فەرمانبەرانی مەدەنی و پەیڕەوكردنی تەقەشوف لەبازاڕ و ئابوورییەكدا كە خۆی لەناو تەقەشوفدایە دەرئەنجامی پێچەوانەی لێكەوتۆتەوە، ئابووریناسان ئەوە دەزانن بەو پێیەی هەرێمی كوردستان سەربەخۆ نییە و لەتوانایدا نییە پارە چاپ بكات یاخود سیاسەتی نەختینەیی پەیڕەو بكات یا بەنا بۆ یەدەگی دراوو بانكی ناوەندی بەرێت یا لەبانكی نێودەوڵەتی قەرز وەربگرێت . بەپێچەوانەوە حكومەتی ناوەندی لە عێراق یەدەگی دراوی بانكی ناوەندی بەكارهێنا بێ ئەوەی لە 17%ی هەرێمی كوردستانی لێبدات، هەرچۆنێك بێت قەیرانە داراییەكەی هەرێمی كوردستان خەسڵەتی كتوبڕی و بەهێزی پێوە دیارەو ترس و دڵەراوكێیەكی وای لێكەوتۆتەوە گەنجەكان و زۆر لە خێزانەكان روویان لەهەندەران كردووە. بۆ ئەوەی لەم قەیرانەدا بەكەمترین زیان دەربازمان بین و ببێتە ئەزموونێكیش بۆ هونەری بەڕێوەبردنی ئابووری لەرۆژە سەختەكاندا پێویستە رەچاوی ئەم چەند خاڵانەی خوارەوە بكەین:
1- گەڕانەوەی متمانە لەنێوان حكومەت و خەڵكدا بەشەفافكردنی سەرچاوەی داهات و پشتبەستن بەڕاستگۆیی لێدوان و قسەكان لەگەڵ چین و توێژەكان بەبێ جیاوازی .
2- دانانی پلانی كورتخایەن و درێژخایەن بەروئیاو ستراتیژییەكی روونی ئابووری
3- دووبارە رێكخستنەوەو كۆكردنەوەی داهات و رسومات و باجەكان.
4- راگرتن و چاوخشاندنەوە بە جێبەجێكردنی سیستەمی سەقەتی پاشەكەوتكردنی مووچەی فەرمانبەران.
5- هاوبەشیكردنی نێوان حكومەت و كەرتی تایبەت لەرێگەی بازاڕی بۆرسەو بەتایبەتكردنی هەندێك كەرتی خزمەتگوزاریی .
6- بەنابردن بۆ قەرزی دەرەكی و بیانی لە رێگەی گەورە كۆمپانیا نێودەوڵەتیەكانەوە تاوەكو سیولەیەكی نەختینەیی بەپەلە بخرێتە ناو بازاڕو ئابوورییەكەماندا.
7- راگرتنی هەموو شاندێكی حكومی بۆ دەرەوەی كوردستان و سەپاندنی باج لەسەر چوونە دەرەوە.
8- رووكردنە كەرتی كشتوكاڵ و پیشەسازی و پەیڕەوكردنی سیاسەتی فرە بەنچەرە یا جۆراوجۆركردنی سەرچاوەكانی داهات نەك تەنیا پشتبەستن بەیەك سەرچاوەی پێترۆ دۆلار .
9- چوڵە پێكردنی سەرمایەی ناوخۆ كە لەترسی زیان و بەردەوامبوونی قەیرانەكە لە پرۆسەی جموجوڵی بازاڕو ئابووری پاشەكشەی كردووە.
10- كردنەوەی بەڕێوەبەرایەتیەك بۆ ( بەڕێوەبردنی قەیران)، كە بۆ هەر بڕیارو رێنماییەك پشت بەداتاو ئامارو روئیای ئابووریناسان ببەستێت.
11- دووركەوتنەوە لەو هەموو پەنەڵ و وۆرك شۆپ و سیمنارانەی كە ئەوەندە بۆ خۆدەرخستن و قسەیە بۆ كردەوە نییەو خەڵكی ئەوەندەی تر لەبەرپرسان تووشی بێ ئومێدی بوون.
• هونەری بەڕێوەبردنی قەیران
لەپێناو بەڕێوەبردنی قەیرانەكەداو دەربازبوون لێی بەكەمترین زیان و خۆئامادەكردن بۆ ئەوەی دووبارە نەكەوینەوە ناوئەم چاڵە پێویستە كۆمەڵێك رێوشوێنی تر بگرینە بەر لەو بوارەی كە پێی دەوترێت (( هونەری بەڕێوەبردنی قەیران )).
سەرەتا زۆر گرنگە لە خەسڵەت و هۆكاری قەیرانەكە تێبگەین بۆ ئەوەی بڕیاری راست و واقیعی لەچوارچێوەی زانستی ئابووری بدەین، شارەزا بوون لە هەقیقەتی قەیرانەكە هاوكاری مووچەخۆران و خەڵكی بەگشتی بەدەست دەهێنرێت چونكە متمانەیان بەحكومەت و پیاوانی دەوڵەت بۆ دەگەڕێتەوە ، دواتر پێویستە وەڵامی ئەو پرسیارە بدەینەوە ئەم وڵاتە چی پێویستەو پێویستە ئەولەویەتەكانی چی بن؟ پاشان لەچوارچێوەی ئەو ئیمكاناتانەی لەبەردەستدایە چیمان بۆ دەكرێت؟ لەم قۆناغانەشدا زۆر گرنگە زەمینە لەنێوان خەڵك و حكومەت خۆش بكرێت و جیاوازی نێوان چین و توێژەكان نەكرێت و رەخنە لەتۆمەتبەخشینەوە بگۆڕدرێت بۆ لێكترگەیشتن، بەتایبەتی گەر بمانەوێت چاكسازی بەئاقارێكی راست و زانستیدا بەرین، تەنانەت دەبێت سەرانی پارتە سیاسیەكان پێنە سەر خەت و پەیوەندی نێوان پارتە سیاسیەكان لەململانێی تێكشكاندنی یەكترو تۆمەتبەخشینەوەو ناوزڕاندن چارەسەرێكی بنەڕەتی بۆ بدۆزرێتەوە ناكرێت هەموو پارتە سیاسیەكان لە حكومەت بەشدار بن كەچی لە راگەیاندن و بۆچوونەكانیاندا ئۆپۆزسیۆن بن لەمەشدا سەرجەم پارتە سیاسیەكانی كوردستان متمانەی خەڵكیان لەدەستدا، چونكە خەڵكی گەورەترین سەرمایەیە لەبەردەستی حكومەت و پارتە سیاسیەكان كە بۆ چارەسەركردنی قەیرانەكە زۆر سوودی هەیە، بەو پێیەی حوكمداری واتا دەسەڵاتی خەڵك چونكە ئەگەر وانەبێت هەموو ئەركەكە دەكەوێتە سەرشانی حكومەت و چارەسەرەكانیش وەكو ئێستا بەدڵی جەماوەر نابێت و زیانی گەورە بەر پارتی دەسەڵاتدار دەكەوێت، هەروەكو دەووترێت ((سەركەوتن دەیان باوكی هەیەو شكستیش بێ باوكە))، كەرتی تایبەتیش پێویستە متمانەی خەڵكی بەدەست بهێنێت خەڵكی ئەگەر بینیان خاوەنی كەرتێكی تایبەتی بەتواناو خزمەتگوزارەو ژێرخانی وڵاتەكە بونیات دەنێتەوە ئەو كات هاوكاری كەرتی تایبەت دەبن.
• چاكسازیی لە پێكهاتەی ئابووری هەرێمدا
لەكەناڵەكانی راگەیاندن زۆر باسی چاكسازی دەكرێت پێ ئەوەی بزانرێت چاكسازی پرۆسەیەكی دوور و درێژە ، سەرەتا هەر گەلێك ئەگەر بەهاوشێوەی كۆریای باشور كە لەساڵانی بەنچاكانی سەدەی رابردوو دەستی بە قەڵاچۆكردنی گەندەڵی كرد پێویستمان بەسەركردەیەكی وا هەیە كە هەمووان پاڵپشتی بكەن ، كۆریای باشور لە رێگەی ژەنەرال پاركەوە وڵاتەكەی لە وڵاتێكی گەندەڵ و لەرزۆكەوە گەیاندە وڵاتێكی سەركەوتوو ئەمەش بەبەشداری كەرتی تایبەتێكی پاك و خاوێن لە رێگەی دووبارە داڕشتنەوەی ئەو یاساو رێسایانەی كە رێگە لەبەفیڕۆدانی داهاتی وڵاتەكەی دەگرێت ، بەتایبەتی ناكرێت لەو پرۆسەیەدا هەموو دەستكەوت و قازانجەكان بۆ چەند كۆمپانیاو بیزنسمانێكی گەورە بچێت پێویستە دەرفەتی كارو وەرگرتنی گرێبەستەكان بەسەر كۆمپانیا بچوكەكانیشدا دابەش بكرێت، ئالێرەدا ئەو هەڵە گەورەیەمان بۆ دەردەكەوێت كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بچوككردنەوەی قەبارەی حكومەت و بەتایبەتكردن و هاوبەشیكردنی هەندێك سێكتەر بۆ گەورە كۆمپانیاكان خەریكە تێی دەكەوێت، لە هەرێمێكدا هێشتا دەسەڵاتی جێبەجێكارو چاودێری و تەشریعی توانای رووبەرووبوونەوەی گەندەڵكارە گەورەكانی نییە. لەلایەكی ترەوە لەم دۆخەدا تەقەشوف هەنگاوێكی باش نییە گەر بێتوو ئەو كون و كەلەبەرە زۆرانەی كە دەبێتە هۆكاری بەفیڕۆدانی داهات نەگیرێت، بەرزی تێچوونی بەرهەمهێنانی خزمەتگوزارییەكان و بەڕێوەبردنی كەرتە زەبەلاحەكانی تەندروستی و پەروەردە بەو شێوەیەی ئێستا هیچ بوارێك ناهێڵێتەوە بۆ كۆكردنەوەی داهات و كەمكردنەوەی خەرجیەكان، پارتە سیاسیەكانی كوردستان بەتایبەتی هەردوو پارتی دیموكراتی كوردستان و یەكێتی نیشتمانی كوردستان بەو پێیەی دوو ناوچەی گەورەیان لەژێر دەستدایە ئەركی سەرەكیان دەكەوێتە ئەستۆ كە پاڵپشتی چاكسازی ئابووری بكەن كە رووبەرووبوونەوەی گەندەڵی بەشێكی گرنگە لەو پرۆسەیە، كاتی ئەوەهاتووە پاڵپشتی بوژانەوەی بەرهەمی ناوخۆی كشتوكاڵ و پیشەسازی بكەین و باج و رسومات لەسەر هەمان بەرهەمی بیانی دابنێین. بەرهەمی ناوخۆ بێ باڵپشتیكردنی لەبەرهەمی بیانی هەرگیز فرسەتی سەركەوتنی نییە و وەبەرهێن و سەرمایەدارەكان بێ زەمانەتی خۆیان لەو كەرتە گرنگەی ئابووری نادەن كە بڕبڕەی پشتی بوژانەوەی ئابوورییە، با حكومەت پارە بەجوتیاران نەدات تەنیا پاڵپشتی نرخەكانیان بكات و زەمانی كڕینەوەی هەندێك بەرووبووم بدات و لەناوخۆدا كارگەی بۆ دابنێت بۆ بەكارهێنانەوەی لەناو پیشەسازی خۆراكیدا هەروەكو چۆن لەزەمەنی گەمارۆی ئابووری لە هەردوو بەرهەمی تۆشاوی تەماتەو زەیتی گوڵەبەرۆژە بینیمان، دواتر لەرێگەی دانانی باج لەو ژمارە زۆرەی كۆمپانیاو كارگە كە لەكوردستان هەیە داهاتی ناوخۆ بەرز دەكرێتەوە كە ئێستاكە جێگای داخە تەنیا 10 هەزار كۆمپانیا باج دەدەن لەكۆی زیاتر لە 22 هەزار كۆمپانیا. پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان وەكو ئێستا بەپەلە پەل نەبێت و هەر رۆژەی بڕیارێك دەردەكات و پێچەوانەی هاوكێشە ئابووریی و بنەما زانستیەكانەو تەنیا كۆپی كردنی چارەسەرەكانە لەو وڵاتانەی كە پێشتر بەقەیرانی دارایی تێپەڕبوون، بێ ئەوەی رەچاوی ئەو دۆخە ناوازەو جیاوازەی كە كوردستان پێی تێپەڕ بووە بكات، كە وەكو هەرێمێكی پاشكەوتەی ئابووری عێراقە بەتایبەتی لە سیاسەتی (دارایی و نەختینەیی) دا، هاوكات لەناو ئەو ململانێ توندوتیژییەی پارتە سیاسیەكان زۆر زەحمەتە بڕیارو هەنگاوەكان بەئاقارێكی راست و زانستی بڕوات زۆرجاریش پارتە سیاسیەكان هەریەكەو بەپێی بەرژەوەندی خۆیان باس لە گۆڕانكاری و چاكسازییەكان یا دژایەتیكردنی دەكەن، هەروەكو چۆن پەرلەمانتارەكانی ئەم خولەی پەرلەمان تێی كەوتوون بۆچوونەكانیان گوزارشت لە ویست و خواستی خۆیان و ئایدیۆلۆژیاو بیروبۆچوونی حزبی تەسكی ناو حزبەكەیان دەكات نەك هەڵقوڵاوی ویست و خواستی زۆرینەی هاونیشتمانیان.
