2023-07-26 14:27:19
وشكەساڵی و هەڵكشانی پلەكانی گەرما جگە لەزیانەكانی بۆسەر مرۆڤ و ژینگە و تەندروستی كاریگەرییەكی راستەوخۆشی لەسەر بازاڕ و نرخی بەرووبوومە كشتوكاڵییەكان و بژێوی هاوڵاتیان و كەرتە ئابوورییەكان هەیە، گۆڤاری سامان لەنزیكەوە گفتوگۆیەكی لەگەڵ پرۆفیسۆری یاریدەدەر دكتۆر شوان عومەر ئیسماعیل لەكۆلێژی زانستی ئەندازیاریی كشتوكاڵ لەزانكۆی سەلاحەدین سازدا.
• ئێوە وەكو كەسایەتیەكی شارەزاو پسپۆر لەسەر بوارەكانی خاك و دیاردەكانی وشكەساڵی و تێكچوونی كەش و هەواو بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرما؛ چۆن دەڕواننە ئەم دیاردە مەترسیدارە؟
- وشكەساڵی و تێكچوونی ریتمی بارانبارین و پیسبوونی ژینگەی كۆی زەوی كاریگەریی لەسەر دۆخی ژینگەو ئاووهەوای كۆی زەوی كردووە، ئەم كاریگەرییەش لە كیشوەر و ناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكی دیكە جیاوازە تەنانەت لە هەرێمی كوردستان لە دەڤەرو ناوچەیەك بۆ ناوچەیەكی دیكە رێژەی بارانبارین و وشكەساڵییەكەش جیاوازی هەیە، هەروەكو چۆن پلەكانی گەرماو هەڵكشانی لەناوچەی گەرمیان و كەركوك و دەشتی هەولێر زۆر زیاترە لەناوچە شاخاوییەكان. بەشێوەیەكی گشتی وشكەساڵی زیانەكانی هەژمار ناكرێت و مەترسییەكی گەورەیە بەتایبەتی ئەگەر چەند ساڵێك لەسەر یەك ئەم وشكەساڵی یە درێژەی هەبێت، مرۆڤ و رووەك و زیندەوەرو ئاژەڵ و پەلەوەر و گشتی بوونەوەرەكانی سەر زەوی زیانی گەورەیان راستەوخۆ و ناراستەوخۆ بەردەكەوێت، بۆیە لەسەر ئاستی حكومەت و زانكۆو رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی دەبێت بەزووترین كات ستراتیژییەت و پلان و بەرنامەی كورتخایەن و مامناوەند و درێژخایەنمان هەبێت.
• باسی كاریگەرییە نەرێنی یە راستەوخۆ و ناراستەوخۆكانت كرد بۆ سەر مرۆڤ و سەرجەم بوونەوەرەكان و كشتوكاڵ دەكرێت زیاتر باسی ئەم كاریگەرییانە بكەین؟
- پیسبوونی ژینگە و وشكەساڵی و هەڵكشانی پلەكانی گەرما بۆ سەر لایەنی تەندروستی و پیسبوونی ژینگە و ئاووهەواو تەندروستی مرۆڤ زۆرە، شوێنەوارەكانیشی لەسەر ژینگەكەی كاریگەریی خراپی لەسەر گەشەی ئابووری سەرجەم سێكتەرەكان هەیە بەڕادەیەك نەك تەنیا دەبێتە راگرتنی گەشەی ئابووری سێكتەرەكان بەڵكو زۆر بۆ دواوەی دەهێنێتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆی بارگرانی و تێكچوونی باروبژێوی ژیانی تاك و خێزان بۆ نموونە كاتێك سەرچاوەكانی ئاو وشك دەبێت و راستەوخۆ بەرهەمی كشتوكاڵ كەم دەبێتەوەو نرخەكان روو لەهەڵكشان دەكات و باروبژێوی گوندنشین و جوتیاران و زۆر لەو كاسبكارانەی بژێوی ژیانیان بەو كەرتەوە بەستراوەتەوە تێك دەچێت و بێكاری تەشەنە دەكات، یاخود پیسبوونی ژینگە دەبێتە هۆی بڵاوبوونەوەو تەشەنەكردنی دەیان جۆری پەتاو فایرۆس و نەخۆشی كوشندەو درێژخایەن كە پارەو داهاتێكی گەورەی دەوێت بۆ كۆنترۆڵكردن و چارەسەركردنی پزیشكی ماوەو داهاتێكی زۆری پێویستە. لەم كاتەدا كە شەڕی روسیاو ئۆكرانیا درێژەی هەیە و نرخی خۆراكی جیهانی بەرز كردووەتەوە لەگەڵ وشكەساڵیەكەدا بووەتە هۆی كەوتنەوەی گرانییەكی رادەبەدەرو كەوتنەوەی قەیرانی هەڵاوسانی نرخ.
• لەرووی ئەكادیمی و زانستی یەوە چی بكرێت بۆ ئەوەی هیچ نەبێت كۆنترۆڵی بارودۆخەكە بكەین؟
- پێش ئەوەی وەڵامی ئەم پرسیارە گرنگ و ئاڵۆزە بدەمەوە؛ دەمەوێت ئەو راستی یە باس بكەم، كۆمەڵگە زیندوو پێشكەوتووەكان و حوكمڕانە بەهێزەكان پێش روودان و دروستبوونی قەیرانەكان خۆیان لەسەر هونەری پێشبینی و خۆئامادەكردن بۆ قەیرانەكان ئامادە كردووە، واتا پێش ئەوەی وشكەساڵی و پلەكانی گەرما و نرخی خۆراكی جیهانی بەرز بێتەوە ئەوان خۆیان بۆ ئەم قەیران و كێشانە ئامادەكردووە، بۆ نموونە بەڕێوەبەردنێكی باشی سەرچاوەكانی ئاویان كردووەو دەیان بەنداوو پرۆژەی ئاودێریی و كشتوكاڵی و پیشەسازیی خۆراكیان لەو وڵاتە هەیە، دواتر لەكاتی كەوتنەوەی قەیرانەكەشدا ئەوان خاوەنی دامەزراوەكانن و هونەری بەڕێوەبردنی قەیرانەكانیان هەیە. من لێرەدا نموونەیەك باس دەكەم لەناوچەی زرارەتی و بەرانەتی پێشنیارێكمان هەیە بۆ گواستنەوەی ئاو لە ناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكی دیكە، كە نزیكە لەزێی گەورەو دەكرێت ئاوی زێی گەورە لەو پرۆژە ئاودێرییەدا گرنگی پێ بدەین و كەڵكی ئابووری زۆر بەهێزی دەبێت، واتا ئێمە چیتر نابێت هەر بەدوای داهاتی نەوتەوە بین و ئاوڕێك لەپرۆژەكانی ئاودێری و كشتوكاڵی بدەینەوە. تەنانەت لەبواری هەڵكشانی پلەكانی گەرمان ئێستا لەدنیادا گرنگی بەفلتەری پشتێنەی سەوزایی و دارستانەكان زۆر پێشكەوتووە، گۆڕانكاریی لەئاوو هەوا لەسەر ئاستی جیهان بەردەوامی هەیە و ئەگەر سەیری 15 ساڵ پێش ئێستا بكەین دەبینین جیاوازی زۆر مەترسیداریی هەیە، پێشتر لە ناوچەی قوشتەبە بیری ئاومان لە قوڵایی 150 مەتر بوو لە ئێستادا دەچێتە زیاتر لە 400-450 مەتر، ئەمەش واتا تێربوونی ئاوی ژێر زەوی و سەرچاوەی ئاو كەمی كردووە، بۆیە پێش ئەوەی مەترسییەكە زیاتر بێت دەبێت روئیاو پلانمان بۆ 10 ساڵی دیكە بەلانی كەمەوە هەبێت، ئێمە بەسەدان توێژینەوەو بگرە دیراسەی پرۆژە لەوەزارەت و دامودەزگاكان هەیە، دەبێت دووبارە بخرێتەوە سەر باس و گفتوگۆ بەزووترین كات روو لەم پرۆژانە بكەین، ناكرێت هەرێمی كوردستان خاوەنی ئەو خاك و ئاووهەواو ژینگە لەبارە بێت كەچی زۆرترین بەرهەمی كشتوكاڵی و خۆراكی لەوڵاتانی دەرەوە بهێنین، خۆ ئەگەر پاساومان بۆ پەیوەندی و بەرژەوەندی هاوبەش بێت هەموومان بینیمان ئەوان تەنیا لەو كاتانەدا بەرهەمی خۆیان رەوانەی ئێمە دەكەن كە بەچەندین هێندەی نرخی خۆی سوودی لێوەربگرن بەپێچەوانەوە وڵاتانی دراوسێ زۆر بەدیراسەت و ووردی كار لەسەر ئاسایشی خۆراكی و بەڕێوەبردنی سەرچاوەكانی ئاویان كردووە، تەنانەت گەیشتووەتە رادەیەك سەرچاوەكانی ئاوی زێ و رووبارو كانیاو كارێزەكانیشیان گۆڕیوەوە رێگا نادەن برژێتە ناو هەرێمی كوردستانەوە وڵاتێكی وەكو توركیا پێش 50 ساڵ بیری لە بەنداوە گەورەكان و ئەمباركردنی ئاوی شیرین كردووەتەوەو لە ئێستادا سوود لە بەرهەمەكەی وەردەگرێت.
• سەرەتا چی بكرێت بۆ ئەوەی فرەجەشنكردنی ئابووری و گرنگیدان بەكەرتی كشتوكاڵ ببێتەوە بەسێكتەری سەرەكی ئابووری هەرێمی كوردستان و زۆرترین هەلی كارو بەرهەمی خۆماڵی بێ بەرهەم بێت؟
- هەر كاتێك حكومەتی هەرێمی كوردستان بەتایبەتی هەردوو وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاوو وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازیی و وەبەرهێنان دیدگایەكی هاوبەشیان هەبوو، ئەو كات دەتوانرێت پێكەوە پلانێكی مامناوەندو درێژخایەن بۆ پەرەپێدانی كەرتی كشتوكاڵ داڕێژرێت، سەرەتا بە لە پرۆژەی بچووكی گوندنشینەكانەوە دەست پێ بكەین هاوكارو پاڵپشتیان بین بۆ بوژانەوەو فریاكەوتنی بەرهەمی كشتوكاڵی و پەلەوەر و ئاژەڵداریی و مەڕوماڵاتیان كە لەئێستادا لەبەردەم هەڕەشەی وشكەساڵی و پێشتریش هەڕەشەی بەرهەمی بیانی و زۆری دامەزراندن خەڵكەكە دەستبەرداری كاری كشتوكاڵی بوون، دواتر دەبێت ئەو بەرووبوومەی بەرهەم دەهێنرێت زەمانەتێك بەجوتیارەكە بدرێت بۆ ساخكردنەوەو دۆزینەوەی بازاڕ، هاوكات لەناوچە جۆراوجۆرەكانی هەرێمی كوردستاندا كارگەی جۆراوجۆر دانرێت، ئەم كارگانە هەلی كار لەو ناوچانە دروست دەكات و چیتر خەڵكی ئەوەندە بیر لە كۆچكردن بۆ ناو سەنتەری شارەكان ناكەنەوەو بەرهەمەكانیان ساخ دەبێتەوە.
لەمەش گرنگتر دەبێت پرۆژەكانی ئاودێری ببوژێنرێتەوەو خول و هاندانی چاندن و بەرهەمهێنان بە شێوازی پێشكەوتوو بكەین. گرفتە گەورەكە لە لاوازی بەبازاڕكردن و گرنگی نەدانی جوتیارە بەجۆری و چەندایەتی بەرهەمەكەی كە ناتوانێت كێبركێی بەرهەمی بیانی بكات. لەمەش گرنگتر كاتی ئەوە هاتووە بەهاوشێوەی وڵاتانی كەنداو پرۆژەی گەورەی كشتوكاڵی و پیشەسازیی خۆراكی تەكامول لەهەموو شێوەیەك دابمەزرێت بۆ ئەوەی لەرێگەی مارگەو ناوبانگیەوە خەڵكی روو لەبەرهەمەكانی بكەن و بەمەش هانی جوتیارو كەرتی كشتوكاڵی دەدرێت گرنگی بەرواندن و چاندنی ئەو بەرووبوومە بدەن كە كەرەستەی ئەو كارگە پیشەسازییە خۆراكیی یە سوودی لێوەردەگرێت. لەلایەكی دیكەوە ئێمە ساڵانە گەنجێكی زۆری دەرچووی بەشەكانی كۆلێژە ئەندازییارییەكانی كشتوكاڵیمان هەیە خۆ ئەگەر حكومەت لەرێگەی پرۆژەی بچووك هانی ئەو گەنجانە بدات و سەرپەرشتی كێڵگەو بەرهەمەكەی بكات و بەقەرزی درێژخایەن یاخود لەرێگەی كۆكردنەوەیان لە پرۆژەیەكی كشتوكاڵی یاخود پرۆژەی پیشەسازیی خۆراكی و پەلەوەر و ئاژەڵداری كۆیان بكاتەوە بەسەدان هەلی كارو پرۆژەی بچووكمان دەبوژێتەوە.
كاتی ئەوە هاتووە شێوازی بەرهەمهێنانی كەرتی كشتوكاڵی لە كلاسیكییەوە بۆ پێشكەوتوو بگوازینەوە، دەكرێت كەرتی نەوت و داهاتی نەوت و گاز وەبەرهێنان بكەین لە بوژانەوەی كەرتی كشتوكاڵی دا، حكومەتی هەرێمی كوردستان لەكارنامەكەیدا گرنگی زۆری بەكەرتی كشتوكاڵ داوە لەچەند بوارێكدا هەنگاو نراوە بەڵام تا ئێستا نەگەیشتووینەتە قۆناغی خۆبژێوی و كلتووری كۆچكردن لە گوندەوە بۆ شارو دەستبەرداری كاری كشتوكاڵی و ئاژەڵداریمان نەوەستاندووە، بەداخەوە لەوەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو نەتوانراوە لەرووی توێژینەوەو گرنگیدان بە لایەنی زانستی سوود لەو هەموو توێژینەوە كشتوكاڵی یە بكرێت كە لەبەشەكانی خاك و سامانی ئاژەڵ و بەرهەمی كشتوكاڵ و پاراستنی رووەك و چەندین بەشی دیكە وەربگرن.
پێشبینی دەكرێت تێكچوونی ژینگەو وشكەساڵی و كەمبوونەوەی سەرچاوەكانی ئاو درێژە بكێشێت ، بۆ نموونە لەكەسنەزان و بەستۆرە ئاو بە دۆڵەكانیدا دەڕۆشت و ئێستا وشكی كردووە، ئاوی ژێر زەوی بەشێوەیەكی مەترسیدار دابەزیوەو كەمبوونەوەی ئاویش مەترسی پیسبوونی زیاترە، بەرزبوونەوەی پلەكانی گەرماو بەهەڵم بوون زیاد بووە، ئەمانە هەمووی پێویستی بە توێژینەوەی زانستی هەیە ، ئێمە دەكرێت لەرێگەی پرۆژەكانی ئاودێرییەوە ئاوی شیرن بگوازینەوە بۆ دەشتە كشتوكاڵییەكان چونكە ئەگەر مشوری ئاوی خواردنەوەو راكێشانی ئاوەكان نەكرێت لەچەند ساڵی داهاتوودا ناتوانیت رێگا لەكۆچكردنی گوندنشینەكان بگیرێت یاخود كەرتی گەشتیاریمان دەكەوێتە مەترسی یەوە ئەمە وێڕای ئەوەی گرانبوونی بەهای خۆراك لەسەر ئاستی جیهان مەترسی گرانی بازاڕ و هەڵاوسانی لێدەكەوێتەوە و نرخەكان بەرێژەی 100% تێپەڕی كردووە، داهات و پارەیەكی زۆری كوردستان بۆ دابینكردنی پێداویستی یە سەرەكییەكان دەچێتە دەرەوەی وڵات، دەتوانرێت لەرێگەی سیاسەتی هاوسەنگی رسوماتەكان و باجی گومرگییەوە پاڵپشتی بەرهەمی خۆماڵی بكرێت و بۆ دابینكردنی بازاڕیش پەیوەندییەكانمان لەگەڵ ناوەند بەهێز بكەین چونكە وڵاتێكی سەرووی 40 ملیۆن كەسی گەورەترین و فراوانتری بازاڕی بازرگانی یە بۆ ساخكردنەوەی كاڵاو بەرهەمەكانی كوردستان.
