2023-07-26 14:25:10
بارودۆخی عێراق و شوێنەوارەكانی لەسەر هەرێمی كوردستان و پرسی نەوت و بەهای دیناری عێراق؛ گفتوگۆی گۆڤاری ( سامان ) بوو لەگەڵ دكتۆر هومام ئەلشەماع راوێژكاری دیاری عێراقی لەبواری دارایی و ئابووری .
• لە عێراق و هەرێمی كوردستان بەردەوام بارودۆخە سیاسییەكە كاریگەریی توندی لەسەر بارودۆخی ئابووری كردووە، بەڕێزت وەكو راوێژكارو شارەزایەكی دارایی و ئابووری عێراقی ئایا چی بكرێت بۆ ئەوەی شوێنەوارەكانی ناسەقامگیریی سیاسی لەسەر دۆسێی ئابووری كەم بكرێتەوە؟
- ئابووری و سیاسەت پەیوەندییەكی توندوتۆڵیان پێكەوە هەیە، بەتایبەتی لەعێراق و هەرێمی كوردستاندا كە بەهیچ شێوەیەك ناتوانرێت سیاسەت و شوێنەوارەكانی لەسەر دۆسێی ئابووری وا بەئاسانی هەڵبگیرێت، گەندەڵی و قەیرانە دارایی و ئابوورییەكانیش بەشێكی سەرەكی بۆ ئەم ناسەقامگیرییەی دۆخی سیاسی دەگەڕێتەوە. نە سیاسەتمەدارەكان دەستبەرداریی بەرژەوەندییە ئابووریی و داراییەكانیان دەبن؛ نە جوڵەی ئابووری و بازاڕیش لەدەستێوەردانەكانیان رزگاری دەبێت، تا سیاسەت و سیاسەتمەداران بەردەوام بن لەسەر دەستێوەردانەكانیان و ئامادە نەبن دەست لەبەرژەوەندییە شەخسییەكانیان هەڵبگرن، دۆخی خراپی ئابووری و ئیفلیجبوونی دامەزراوەكان و نادیموكراتی وەكو خۆی دەمێنێتەوە، ئەوەتا ژمارەو رێژەی بەشداربووان لەهەڵبژاردنەكاندا كەم دەبێتەوەو دەستێوەردانە دەرەكییەكانیش تا دێت روو لەزیادبوون دەكات. لەهەرێمی كوردستان ئەم بارودۆخە تاڕادەیەكی زۆر جیاواز و باشترە، چونكە لەرووی سەقامگیری سیاسی و ئەمنییەوە حاڵەتەكە زۆر باشترەو تەنانەت هەنگاوەكانی گەیشتن بەئابووری بازاڕو راستكردنەوەی پرۆسەی ئابووری وێڕای سەرنجەكانم بەڵام بەباشی بەڕێوەدەچێت.
• كاتێك لەدەوڵەتی عێراقدا ئەمە حاڵی سیاسەت و ئابووری بێت، ئەی حاڵی پلان و ستراتیژییەتی چارەسەركردنی قەیرانی دارایی بەكوێ دەگات؟
- من حەزم كرد ئەم پرسیارەتان كرد، چونكە گرفت و كێشەكانی دارایی ئەوەندە ئاڵۆزو قووڵن، كاریگەریی زۆر خراپی لەسەر لایەنی ئابووریش بەجێهێشتووە. ئابووری فەرامۆشكراوەو هەموو هەوڵ و ئاراستەكان بەرەو پترۆ-دۆلار و ئەو پارەیە چووە كە لەبەرزی بەهای نەوتی خاو دەست دەكەوێت. هەر ئەمەشە وایكردووە ئابووری عێراق لەداڕمان و رووخان دەربازی نەبێت لەكاتێكدا بەهای بەرمیلێك نەوت و داهاتی فرۆشتەنییەكانی نەوت ئەوەندە گەورەیە دەكرا هەنگاوی باش و گۆڕانكاریی نەوعی لە عێراقدا رووبدات، بەهەموو حاڵەتێك بواری ئابووری و سیاسی لەعێراقدا هاوكار و پاڵپشت نییە بۆ رێكخستنەوەی لایەنی دارایی و دامەزراندنی سیستەمێكی رێكوپێكی دارایی.
• لەعێراق و هەرێمی كوردستان تاچەند توانراوە خۆمان دەرباز بكەین لە ئابوورییەكی رەیعی پشت بەستوو بەداهاتی نەوت و بەرەو پەرەپێدانێكی ئابوورییەكی راستەقینە بچین؟
- ئەمە كێشە سەرەكییەكەی ئەو وڵاتانەیە كە تەنیا پشتیان بەیەك سەرچاوەی داهات و ئابووری بەستووە، كە ئەویش داهاتی نەوتێكە كە لەبازاڕە جیهانیەكاندا نرخەكەی سەقامگیر نییە و لەهەڵبەزوو دابەزینی بەردەوامدایە . خۆی لە بنەڕەتدا گرفتەكە لەوەدایە ئێمە باس لەهاوكێشەو دەستەواژەی زانستی ئابووری دەكەین كەچی لەولاوە كار بەم زانستە ناكرێت و سوود لەئەزموون و شارەزایی وڵاتانی پێشكەوتوو وەرناگرین و گفتوگۆو دانوستانەكانیش لەپێناو بەرژەوەندییەكاندا ئاراستە دەكرێت، حكومەتی كار بەڕێكەریش لەرووی یاساییەوە ناتوانێت تەنانەت بەرپرسێك دامەزرێنێت ئیتر چۆن 25 تریلیۆن دیناری بۆ خەرج دەكرێت.
• بەڵام خەڵكی عێراق بەگشتی چاوەڕوانی هاوینێكی گەرم دەكات و ئەگەری زۆرە نرخ هەڵاوسان زیاتر بێت و گرفتەكانی خزمەتگوزاریی ئاوو كارەبا قووڵتر بێتەوە، ئایا ئێوەی ئابووریناسان تاچەند لەگەڵ روودانی ئەم ئەگەرانەدان؟
- هاوڵاتیانی عێراق بە رۆژی زۆر ناخۆش و پڕ لە قەیران و كێشەی ئابوورییدا تێپەڕ بوون، هەر لە گەمارۆی ئابووری و بڕیاری نەوت بەرامبەر بەخۆراك و تا رۆژەكانی دوای رووخانی رژێم، لەبیرمە لەساڵی 1995 كاتێك گەمارۆی ئابووری لەسەر عێراق هەبوو نرخی گۆڕینەوەی دیناری عێراقی بەرامبەر دۆلاری ئەمەریكی گەیشتە ئاستێكی زۆر نزم و 3000 دینار بەرامبەر 1 دۆلاری ئەمەریكی بوو ، ئەو كات بەشە خۆراكی هاوڵاتیان بە بڕە پارەیەكی زۆر كەم بەسەر عێراقییەكاندا دابەش دەكرا ئەو كات قەیرانی برسێتی و هەژاری بەو ڕادەیەی ئێستا نەبوو لەكاتێكدا ئەو داهاتە بەرزەی نەوت لەبەردەستی حكومەتدایە، بۆیە پێویستیمان بە پێداچوونەوەی كۆی گشتی سیاسەتی ئابووری و دارایی هەیە، بەتایبەتی كە كۆمەڵێك كەموكورتی گەورە لەیاسای ئاسایشی خۆراكیش هەیە.
• پێش ئەوەی باسی پێداچوونەوە بەتەواویی سیاسەتی دارایی و ئابووری بكەین، وەكو پسپۆرو شارەزایەكی دارایی ناوداریی عێراقی پێت وایە بەهای دیناری عێراقی بەرامبەر دۆلاری ئەمەریكی لەم ساڵدا سەقامگیر دەبێت؟
- بڕیاری داشكانی بەهای دیناری عێراقی بەرامبەر دۆلاری ئەمەریكی بۆ ئەو كات حكومەتی عێراقی دەربازكرد تاوەكو بتوانێت مووچەكان بدات، هەرچەندە ئەمە هەڵەیەكی گەورەی ئابووری بوو، لە ئێستادا نە بانكی ناوەندی و نە حكومەت و نەپەرلەمان ناتوانن بەهای دۆلاری ئەمەریكی بۆ جارێكی دیكە دەستكاریی بكەن و منیش داوای ئەو دەستكارییە ناكەم، چونكە شوێنەوارەكانی زیاتر خراپ دەبێت لەسەر متمانەو بەهای دیناری عێراقی، ئەو كات ئەم بڕیارە بارگرانی بوو لەسەر شانی هاوڵاتی عێراقی و كوردستانی چونكە بەهای كۆی شمەك و كاڵاكانی لەعێراقدا بەرز كردەوە دەكرا عێراق قەرزێكی بكردایە باشتر بووایە، وەزیری دارایی هاوڵاتیانی عێراقی ترساند بەوەی ناتوانێت مووچەكان دابین بكات و فرسەتی تێپەڕاندنی داشكانی بەهای دیناری بەدەست هێنا، بەرزكردنەوەی بەهای دۆلار بەرامبەر دینار هۆكاری سەرەكی زیادكردنی رێژەی هەژاری و بارگرانی سەر شانی هاوڵاتیان بوو، هەڵاوسان دەوڵەمەندەكانی دەوڵەمەندتر كردوو هەژارانی هەژارتر كرد، بەڕادەیەك یاسای فریاكەوتنی ئاسایشی خۆراكی ناتوانێت ئەم بارگرانییە كەم بكاتەوە، چونكە خۆی لەخۆیدا یاساكە دواكەوتووەو كەموكورتی زۆری تێدا هەیە و بەهیچ شێوەیەك ئەم یاسایە بەدیلی یاسای بودجە نییە و نابێت.
سەبارەت بەبابەتی دووەمی پرسیارەكەشت؛ بەڵێ پێداچوونەوە بەتەواویی سیاسەت و پلان و دیدگامان بۆ ئابووری و دارایی عێراق پێویستە. زیادەی داهاتی نەوت بۆ باشكردنی دۆخی ئابووری بەكاربهێنرێت كە تا ئێستا بەكارنەهێنراوە، بەداخەوە لەئێستاوە ململانێ لەسەر دەستبردن بۆ ئەم زیادەیەی داهاتی نەوت دەستی پێكردووەو لایەنێك نایەوێت لایەنێكی دیكە سوودی لێوەبگرێت و كێبركێی كۆنترۆڵكردنی نەوت و داهاتەكەی خێراتر بووە، لەكاتێكدا دەبووایە ئەم داهاتە بۆ كەرتەكانی پیشەسازیی و كشتوكاڵ و رووبەرووبوونەوەی قەیرانی كەم ئاوی و كەمكردنەوەی شوێنەوارەكانی وشكەساڵی بەكاربهێنرێت، پشتگوێخستنی چارەسەری كێشەكان و نانەوەی گرفت و كێشەی دیكە بۆ شاردنەوەی كێشە سەرەكییەكە گەمەیەكی پڕ لەمەترسییە و دۆخەكە بەرەو خراپتر دەبات و گەندەڵی زیاتر دەكات و ناڕەزایەتی شەقام و خۆپیشاندانەكان دروست دەكاتەوە، نابێت تەوافوق لەسەر حسابی ئابووری و بژێوی ژیانی خەڵك بێت و بەڕێوەبردنی دەوڵەت بەمشێوەیە ناچێت بەڕێوە. دەبێت پەیوەندی نێوان داخرانی سیاسی و داخرانی ئابووری بگۆڕین و بەوەی داهاتەكان زیاد بكەین ، بەپێچەوانەوە حكومەتی عێراق هیچ هەوڵێكی نەدا بۆ زیادكردنی داهاتی نەوت و داهاتی دەروازە سنوورییەكان.
• یاسای ئاسایشی خۆراكی بەدیلی پرۆژە یاسای بودجە دەبێت، بۆ ئەوەی حكومەتی كاربەڕێكەر بتوانێت ئیلتزاماتەكانی خۆی بەرامبەر پێداویستییە سەرەكییەكانی هاوڵاتیان و بەردەوامی پرۆژە خزمەتگوزارییەكان جێبەجێ بكات؟
- یاسای بودجە تەنیا چەند ماددەو بڕگەیەك نییە بەڵكو پرۆژەیەكی گەورەو تەواوكاریی هەموو بوارەكانەو خەرجی و داهاتەكان و بودجەی بەكارخستن و وەبەرهێنان دیاری دەكات، دەسەڵاتەكانی پەرلەمان و تەشریعی دەستكراوە دەكات بۆ بەدواداچوون و لێپرسینەوە لەسەر ماددە یاساییەكان و بڕگەكانی، هەرچی یاسای ئاسایشی خۆراكی یە یاسای بودجە نییە، یاسای بودجە چوار مانگی دەوێت تاوەكو ئامادە دەكرێت، هەرچی یاسای ئاسایشی خۆراكییە دابینكردنی پێداویستیەكانی خۆراكی و ئیلتزاماتەكانی حكومەتە بەرامبەر كۆمپانیاكان، بەڵام نەبوونی یاسای بودجە كاری دەوڵەتداریی لاواز دەكات.
پسوولەی خۆراكی رێگا نادات قەیرانی خۆراكی دروست بێت و هاوڵاتیانی عێراق بەهاوكاریی پیاوانی ئاینی و بیزنسكارەكان و دامەزراوەكان و دڵسۆزانی عێراق رێگا نادرێت برسێتی بەو شێوەیە دروست بێت كە ئێمە بكەوینە قۆناغی قەیرانی خۆراكەوە.
• زۆر باس لە ئابووری فرەجەشن و گەڕان بەدوای سەرچاوەی دیكەی بەدیلی نەوت دەكرێت؛ ئایا هۆكاری ئەمە چی یە ناتوانین؟
- تا بەهای نەوت و داهاتەكەی وا بەرز بێت سیاسەتی ژیرو عەقڵانیی گەڕان بەدوای سەرچاوەی دیكە ناكرێت، گۆڕانی ئابووری عێراق و هەرێمی كوردستانیش لەیەك سەرچاوەی هەناردەكردنی نەوتەوە بۆ فرە سەرچاوەیی پارەو داهاتێكی زۆری پێویستە، مومكین نییە لەم قۆناغەدا ئەو پارەیە لەم پێناوەدا خەرج بكرێت، باشە كاتێك ئێمە باسی داهاتی كشتوكاڵی دەكەین خۆدەبێت كەرتەكە ببوژێنینەوەو ژێرخانی كشتوكاڵی بونیات بنێینەوە، باشە كەرتی كشتوكاڵی پرۆژەی گەورەی ئاودێری و پیشەسازیی خۆراكی دەوێت. راستە بانكی ناوەندی خاوەنی یەدەگێكی گەورەی دراوی دۆلارە بەڵام ئەم یەدەگەش بەدوور نییە لەمەترسی دەستێوەردانی سیاسی . ئالێرەدا رۆڵی ژوورە بازرگانی و پیشەسازییەكان دێت وەكو نوێنەرایەتی دوو توێژی گرنگ، ژوورە بازرگانی و پیشەسازییەكان رۆڵی گرنگیان هەیە لەئاراستەكردنی كەرتی تایبەت و بازاڕ، زۆر گرنگە ئەم ژوورانە تاك لایەنانە كار نەكەن و گرنگیش بەكەرتی پیشەسازیی بدەن.
