2023-07-25 14:40:26
پسپۆڕی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و دیبلۆماسیەت بۆ ( سامان ):
- هەوڵەکانی حكومەت بۆ دامەزراندنی ناوچەی بازرگانی ئازاد و
دامەزراندنی سیستمی بانكی پێشکەوتوو لەداهاتوودا دەبنە مایەی بووژانەوەی خێرا
ئاسایش و دیبلۆماسی وزە و زاڵبوون بەسەر تەحەدییەكانی بەردەم قەوارەی هەرێمی كوردستان ، بەیەكێك لەو ستراتیژییەت و خاڵانە دادەنرێت كە پەوەندییەكی توندی بەئاسایشی نەتەوەیی كوردەوە هەیە . گۆڕانكارییەكانی عێراق و ناوچەكە و بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی و دادگای ژووری بازرگانی پاریس بارودۆخێكی نوێیان دروست كرد بەتایبەتی دوای رێكەوتنی نێوان هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق و پەسەندكردن و تێپەڕاندنی بودجە و پشكی هەرێم لەو بودجەیەدا . گۆڤاری سامان دیدارێكی لەگەڵ دكتۆر سامان سۆرانی پسپپۆری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان ساز دا لێرەدا پوختەی قسەكانی بڵاودەكەینەوە.
• سەرەتا با پرسیارەكەمان لەوەوە دەست پێبكەین ، بەو پێیەی بەڕێزت پسپۆڕ و شارەزایت لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان ؛ ئایا تاچەند توانراوە دووبارە لەرووی جیوسیاسی و جیوگرافییاوە خزمەت بە لایەنی پەرەپێدانی ئابووری و بازرگانی بكەین ؟
- گۆڕانكارییەكان لەسەر ئاستی عێراق و ناوچەكە و جیهان لە جوڵە و خێرایی بەردەوامدایە لە ئێستادا كوردستان وەك کاراکتەرێك و هەرێمێكی فیدراڵی لە چوارچێوەی عێراق و كیانێكی دیموكراتی سەقامگیر لەناو ژینگەی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان مامەڵە دەکات، بە لایەنی کەم لە هەر سێ بواری (ئاسایش و دیبلۆماسی و وزە) ، لەسەر ئاستی ناوچەکەش گرینگی خۆی هەیە لە ڕووی جیۆسیاسی و جوگرافیاییەوە بۆ پەرەپێدانی ئابووری و بازرگانی. کاتێ وڵاتانی هەرێمی وەك ئێران و تورکیا بەرژەوەندی ئابووری و بازرگانی خۆیان لەگەڵ هەرێمی كوردستان گرێ دەدەن. کاتێ وڵاتانی وەکو عەرەبستانی سعودیا و ئیمارات ڕاستەوخۆ وەبەرهێنان لە هەرێم دەکەن. هەرێمی كوردستان لەبواری بازرگانی گشتی و كشتوكاڵ و پیشەسازی و گەشتیاریدا تاڕادەیەك پەرەی بە ئابووری خۆی داوە، دەرفەتی بۆ کۆمپانیا بەتواناكانی وڵاتانی دراوسێ و وڵاتانی پێشکەوتووی جیهان ڕەخساندووە، لەڕووی پیشەسازی و سەرمایەگوزاریدا چالاكییەكانی خۆیان لە هەرێم بخەنەگەڕ.
هەوڵەکانی کابینەی نۆییەم بۆ دامەزراندنی ناوچەی بازرگانی ئازاد و دامەزراندنی سیستمی بانكی پێشکەوتوو لەداهاتوودا دەبن بە مایەی بووژانەوەی خێرا لە بواری بازرگانی و ئابووری هەرێمی كوردستان ، ئەمەش دواجار هەلی كار بۆ بێكاران دەڕخسێنێت و گەشەی پێشكەوتنی خێرا بۆ بازاڕ و بازرگانی درووست دەکات. ئەگەر هەرێمی كوردستان خاوەنی پێگەیەکی گرینگی جیۆسیاسی و جوگرافی نەبووایە، ئەوا بە دڵنیاییەوە لەم ماوە کورتە توانای ئەوەی نەدەبوو ، ئەم پێشکەوتنە بەخۆیەیەوە ببینێ.
* ئایا تا چەند گرنگە تەكامولی ئابووری لە نێوان هەرێم و ناوەند دروست بێت ، دەكرێت رێكەوتنەكەی نێوان هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق بەقۆناغێكی نوێی پەیوەندییەكان دابنێین یاخود هێشتا دەبێت بە وورییاییەوە مامەڵە بكەین؟
- ئەگەر ڕۆڵی دیبلۆماسیانەی دەوڵەتمەدار مەسرور بارزانی، سەرۆکی حکومەتی هەرێمی كوردستان لەبەرچاو بگرین، ئەوا دەبینین چۆن کێشەکانی نێوان هەولێر و بەغدا ئاراستەی نوێیان بەرەو چارەسەر گرتە بەر. زۆرێ لە ناوەندە هزریی و سیاسییەکان لەسەر ئاستی ناوخۆ و هەرێمی و نێودەوڵەتی کۆکن لەسەر ئەوەی، ڕێکەوتنی ئەم دواییەی نێوان هەردوو حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدڕالی عێراق لەسەر پرسی نەوت وەکو نەخشە ڕێگایەكی ڕوونی نێوان هەردوولا بۆ ڕێکخستنی خاڵێکی گرینگی پڕ مشتومڕ و ناکۆکی نێوانیان دەسکەوتێکی ئەرێنی گەورە بووە بۆ هاوڵاتیانی هەرێمی كوردستان و عێراق ، هەنگاوێکی گرینگیش بووە بۆ کۆتایی هێنان بەو قەیران و گرژییانە دەهێنێت ، کە چەندین ساڵە دووچاری هەرێمی بووە و لە ڕووی داراییەوە باری حکومەتی هەرێمی قورس کردووە ، رێكەوتنەكە هەنگاوێكی گرنك بوو بۆ تێپەڕاندنی دۆخی سەختی ئابووریی و بووژانەوە و ئاوەدانی و خۆشگوزەرانی زیاتری خەڵكی كوردستان.
لەم ڕێکەوتنەدا باس لەوە کرا :
ڕۆژانە ٤٠٠ بەرمیل نەوتی هەرێمی کوردستان لە رێگەی کۆمپانیا سۆمۆ هەناردە بکرێت .
بۆستی جێگری سەرۆکی کۆمپانیای سۆمۆ بدرێت بە کورد .
لیژنەیەکی چوار کەسی پێک بهێنرێت دوو لەو ئەندامەکانی لە وەزارەتی سامانە سرووشتییەکانی هەرێم و دووشیان لە وەزارەتی نەوتی عێراق بن.
هەژمارێکی بانکی لە بانکی ناوەندی عێراق دەکرێتەوە و سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەسەڵاتی مامەڵە کردن بەو هەژمارەی هەبێت.
حکومەتی هەرێم هەمیشە سەلماندویەتی تەواوكەر دەبێت و وەك قەوارەیەکی دەستوری نابێتە هۆكاری دروست بوونی ناكۆكی و كێشە بۆ عێراقی فیدڕاڵ ، لەگەڵ ئەوەشدا بە پێویست دەزانرێ بە هۆشیارییەوە مامەڵە لەگەڵ ئەم نزیكبوونەوە و لێكتێگەیشتنە بکرێت، هەروەكو ئەوەی لە پەرلەمانی عێراق روویدا بەرامبەر پشكی هەرێمی كوردستان و ئەو ماددە و بڕگانەی پەیوەندی بە ماف و شایستە داراییەكانی كوردەوە هەیە ، ئەم حاڵەتە لە ڕابووردووشدا روویداوە حکومەتی هەرێم لەگەڵ حکومەتەکانی پێشوو ڕێکەوتنی ئەنجام داوە، بەڵام ئەو حکومەتانە بە هەر هۆکارێ بێت، كشاونەتەوە و خۆیان لە جێ بەجێکردنی دزیوەتەوە. ئەگەر چی ڕێزدار سەرۆکی حکومەتی هەرێمی كوردستان دووبارە لە ڕێگەی ئەم ڕێکەوتنەوە دڵنیایی بە هاوڵاتیانی هەرێم دا، کە دەکرێت ڕێکەوتنێکی باش لەگەڵ حکومەتی فیدڕاڵ بکرێت، بێ ئەوەی هەرێم دەستبەرداری مافە دەستورییەکانی بێت ، بەڵام ئەو جۆرە ڕەفتارانەی کە لەبەغدا بەرامبەر بە هەرێم پەیڕەو دەکرێن ترسی لای دانیشتوانی هەرێم درووست کردووە.
ئێمە پێمان وایە حکومەتی بەڕێز محمد شیاع سودانی جددیەتی نواندووە لە ئاسایی کردنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان هەرێم و عێراق ، بەڵام هێشتا ئەو دەسەڵاتانەی دەرەوەی حکومەت هەژموونیان هەیە و لە پێناو بەرژەوەندی دەرەکی و خۆیان کار بۆ درووستکردنی لەمپەڕ دەکەن لە بەردەم جێبەجێکردنی ئەو ڕێکەوتنەی، کە لەسەرەوە ئاماژەمان پێ کرد.
* تا- چەند گرنگە پشت بەداهاتی كشتوكاڵ و پیشەسازیی و گەشتیاری ببەستین و ئابووری خۆمان لەسەر ئەم دیدگایەی پشت بەستن بە ئابووری خۆمان بۆ كەمكردنەوەی پشت بەستن بە داهاتی فرۆشتنی نەوت دابڕێژینەوە ؟
- گرینگیدانی کابینەی نۆیەم بە کەرتەکانی تری وەکو کشتوکاڵ و پیشەسازیی و گەشتیاری ، ئەو بەرنامە و ئامانج و میکانیزمانەی ، کە داڕێژراون بۆ جێبەجێکردنی بەرنامەی پەرەپێدان و دەستەبەرکردنی گەشەی ئابووری ڕاستەقینە و فرەکردنی بناغەی ئابووری ، بە کەمکردنەوەی پشت بەستن بە کەرتی نەوت و گاز وەکو سەرچاوەی داهات و ، بەرزکردنەوەی ئاستی بژێوی و پاراستنی ئاستی نرخێکی سەقامگیر و بەهێزکردنی چالاکی کەرتی تایبەت، لەسەر ئاستی داهات ڕەنگی داوەتەوە. هەر سێ کەرتی کشتوکاڵ و پیشەسازی و گەشتیاری بەهێزترین ئامڕازن بۆ نەهێشتنی هەژاری و فەراهەمکردنی هەڵی کار و بەهێزکردنی خۆشگوزەرانی و دەستەبەرکردنی خۆراك. پێویستە حکومەتی هەرێم بودجەی زیاتر بۆ ئەو سێ کەرتە تەرخان بکات ، تاوەکو بتوانرێت لە ڕێگەی ئەو سێ کەرتەوە داهاتی نیشتمانی زیاد بکات ، و بەرهەمە کشتوکاڵییەکان بگەنە ئاستی خۆبژێویی و بەرهەمیش هەناردەی دەرەوە بکرێن ، کە دواجار دەبێتە هۆکارێکی سەرەکیی پێشخستنی ئابووری هەرێم . هەروەها گرینگیدان بە کشتوکاڵی زیرەك، بە بەکارهێنانی تەکنەلۆژیا بۆ پلاندانان و بەڕێوەبردنی بەرووبوومی کشتوکاڵی بە شێوەیەکی باشتر دەبێتە مایەی زیادکردنی بەرهەم. دروستکردنی شاری پیشەسازی دەتوانێت وەبەرهێنی ناوخۆ و بیانی ڕابکێشێ و بێکاری کەم بکاتەوە و هەلی کاری فرەجۆر درووست بکات و ببێتە مایەی پەرەپێدانی ئابووری نیشتمانی و کەمکردنەوی مەترسی ژینگەیی لەسەر شارەکان.
بۆ بونیادنانی تواناکانی گەشتوگوزار و دابەشکردنی سەرچاوەکانی پشکدار لە بەرزڕاگرتنی سیستەمی گەشتیاری پێویستە کار بۆ پاڵپشتیکردنی کۆمپانیاکانی گەشتوگوزاری ناوخۆ بکرێت و کارئاسانی پێویستیان بۆ فەراهەم بکرێت . هەروەها پێویستە وەبەرهێنانی پەیوەست بە پرۆژە گەشتیارییەکانی ناوخۆ هان بدرێن و سیاسەت و بەرنامەکان پەرەیان پێ بدرێت تا ناسنامەیەکی گەشتیاری یەکگرتوو درووست بێت و دامەزراوەکانی لە بواری گەشتیاری لە هەردوو کەرتی گشتی و تایبەت کار دەکەن هەماهەنگی زیاتر لە نێوانیاندا هەبێت.
* تاكو ئێستا زۆر كەم پشتمان بە راكێشانی وەبەرهێنانی راستەقینەی درێژخایەنی كۆمپانیا ئەوروپی و ئەمەریكییەكان و تەنانەت توركی و ئێرانییەكان بەستووە ، مەبەستم وەبەرهێنانە لەبواری پیشەسازیی كە لەسەر ئەرزی واقیع سەرمایە و بیزنسەكانیان دەمێنێتەوە ن دەبێتە هۆكارێك بۆ بەهێزبوونی پەیوەندی و تێكەڵ بوونی بەرژەوەندی ؛ ئایا چی بكەین بۆ ئەوەی ئەم هەنگاوە بنێین؟
* کابینەی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە تەنیشت کەرتەکانی تر گرینگییەکی تەواوی بە کەرتی وەبەرهێنان داوە. ئەم کابینەیە بەمەبەستی ڕاکێشانی وەبەرهێنی بیانی هەوڵی داوە لە ڕێگەی دەستەبەرکردنی ئیمتیازات و هاندانی تایبەتی وەبەرهێنەران و پێشکەشکردنی دڵنیایی یاسایی و میکانیزمەکانی پاراستنی وەبەرهێنی بیانی ، ئاستی وەبەرهێنان لە بواری پیشەسازی بەرز بکاتەوە. گرینگی وەبەرهێنانی بیانی لەوەدایە، گەشە بە ئابووری دەدات و دەتوانێ ئەزموونی تەکنەلۆژیا بگوازێتەوە و پارەی پێویست بهێنێتە ناو هەرێمی كوردستان. دیارە ئەمەش دەبێتە هۆکاری دابەزینی ئاستی بێکاری و سوود وەرگرتن لە تەکنەلۆژیای بەردەست و دەستەبەرکردنی بەرەوپێشچوونی لایەنی ئابوری.
ئەگەر ئابووری گەشەسەندووی هەرێم سەقامگیر بمێنێ و پاپەندن بێت بە پێشکەوتن، ئەوا هەرێم دەتوانێ ببێتە ئاراستەیەكی سەرنج ڕاکێش بۆ وەبەرهێنی بیانی . هەرێم دەتوانێ لەو ڕێگەیەوە ئابووری خۆی لە کەرتە جیاجیاکان فرەچەشن بکات .
پێویستە کەرتی بانکی لە ڕێگەی سەرمایەێکی ورد بەڕێوەبجێت و سیستەمێکی چاودێرییەکی وەرزی بەهێز بوونی هەبێ ، تا بانکەکان ناچار بکات، قەرزە خراپەکان نەهێڵێت. نابێت حکومەتی هەرێم بهێڵێت، بانکەکان شکست بهێنن و ناکرێت بانکەکانیش چاوەڕوانی حکومەت بن بۆ ڕزگارکردنیان لە شکستهێنان. ئەگەر حکومەت ویستی بوو کارێ ئەنجام بدات ، دەبێت ئەنجامی بدات و بە یەك وتاری پابەندی دەربڕینەکانی بێت. پێویستە حکومەت ڕێگە نەدات ڕێژەی هەڵاوسان بەرزبێتەوە و بەردەوام لە کاتێکی دیاریکرو چاکسازی لە بازاڕی کراوە بکات. پێویستە حکومەت ئەگەر بڕیاری توندی دەرکرد، خەڵکی بێ هێوا نەکات، بەڵکو هانیان بدات بۆ ئەوەی لە قۆناغێکەوە بۆ قۆناغێکی تری باشتر هەنگاو بنێن و پرۆژەی نوێی درووست بکات. جەختکردنەوە لە باشبوونی کەرتی بانکی گرینگی خۆی هەیە ، چونکە بازاڕی نوێ پێویستی بە پێوەری بەرزە . هاتنی وەبەرهێنی بیانی بۆ هەر وڵاتێ واتای هەبوونی متمانەیە بە سیاسەتی ئەو وڵاتە.
