2021-11-03 11:23:44
وشكەساڵی جگە لەزیان و مەترسییەكانی بۆ سەر هاوڵاتیان و جوتیاران و كەرتی كشتوكاڵ و ئاژەڵداریی زیانێكی گەورەشی بە ژینگەی هەرێمی كوردستان گەیاندووە، لەئەنجومەنی وەزیران بۆردێكی فراوان دامەزراوە بۆ رووبەرووبوونەوەی وشكەساڵی بۆ قسەكردن لەسەر ئەو بۆردەو چەند تەوەرەیەكی دیكەی پەیوەندار بەپاراستنی ژینگە گۆڤاری سامان چەند پرسیارێكی ئاراستەی ئەندازیار عەبدولڕەحمان سدیق سەرۆكی دەستەی پاراستن و چاككردنەوەی ژینگەی هەرێمی كوردستان كرد.
• بەڕێزت وەكو سەرۆكی دەستەی پاراستن و چاككردنەوەی ژینگە لە كۆبوونەوەكانی بۆردی رووبەرووبوونەوەی وشكەساڵی ئامادەبووی؛ ئایا چی بڕیارێكی بەپەلە درا بۆ كەمكردنەوەی مەترسییەكانی وشكەساڵی؟
- وشكەساڵیی وەك دیاردەیەك بە نزیكەیی هەر 10 ساڵ جارێك رووی لەناوچەی ئێمە كردووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئامادەكاریی باشی لەبەرامبەردا نەكراوە بۆ رێگەگرتن لەئاسەوارە مەترسیدارەكانی، ئەمساڵ كە لەچەند ناوچەیەكی هەرێمی كوردستاندا وشكەساڵیی راگەیەنرا، هەر زوو بۆردی رووبەڕووبونەوەی وشكەساڵیی پێكهێنراو، خۆم وەك سەرۆكی دەستەی ژینگە ئامادەی دووەم كۆبوونەوەی رووبەڕووبونەوەی وشكەساڵیی بووم كە بەسەرپەرشتی بەڕێز جێگری سەرۆك وەزیرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئامادەبوونی وەزیری كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاوو هەروەها پارێزگارەكان و سەرپەرشتیارانی ئیدارە سەربەخۆكان و، بەڕێوەبەری فەرمانگەی كەشناسیی و نوێنەری وەزارەتی شارەوانیی و لایەنە پەیوەندیدارەكان بەڕێوەچوو. لەو كۆبوونەوەیەدا پێداویستییەكانی هەر سێكتەرێك بەپێی ناوچەو پارێزگاكانی هەرێم و میكانیزمەكانی رووبەڕووبونەوەی وشكەساڵیی خرایە روو، لەو بارەیەشەوە پێشنیازی وەزارەت و لایەنە پەیوەندیدارەكان تاوتوێ كران و بڕیاری پێویستیان لەبارەوە دراو بڕیار درا رێكاری پێویست بۆ رێگریی لە بەفیڕۆدانی ئاو لە هەرێمی كوردستان بگیرێتە بەروو بەمەبەستی جێبەجێكردنی پلانی رووبەڕووبونەوەی وشكەساڵیی بۆردی باڵا بۆ تاوتوێكردنی پلانەكانی رووبەڕووبونەوەی وشكەساڵیی لەسەر كارەكانی بەردەوامە.
• وشكەساڵی جگە لەزیانەكانی بۆ سەر كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی و كەرتە ئابوورییەكان بەتایبەتی كشتوكاڵ، زیانێكی گەورەشی بۆ سەر پیسبوون و تێكچوونی ژینگە هەیە، ئایا كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی لەسەر ئاستی جیهاندا چۆن دەڕواننە ئەم مەترسی یە و هەنگاوەكانی راگرتنی پیسبوونی ژینگە و چاككردنەوەی چۆنە و فشارو پاڵەپەستۆكانی رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی كاریگەرییەكی ئەو تۆی هەیە؟
- منیش لەگەڵ ئەو بۆچوونەدام كە بۆ ئێمەی گەلی كوردستانیش زۆر گرنگە وا بڕوانینە گرفتە ژینگەییەكان وەك كێشەیەكی گشتگیریی جیهانیی تەواوی سەر گۆی زەوی سەیری بكەین، وڵاتانی جیهان لە (22) ی نیسانی هەموو ساڵێك یادی رۆژی جیهانیی زەوی دەكەنەوەو ، چیرۆكی ئەم رۆژەش لەوەوە دەست پێدەكات كە لەو رۆژەی ساڵی (1970)دا ، نزیكەی (20) ملیۆن كەس لە تەواوی ئەمریكادا خۆپیشاندانیان كرد بەسەركردایەتی سێناتۆر (گایلۆرد نیلسۆن)، بۆ دەرخستنی مەترسییەكانی پیسبوونی ژینگە بەهۆی كارگە پیشەسازییەكانەوە. خۆپیشانداندەران داوای دامەزراندنی ئاژانسی پاراستنی ژینگەو دەرچوواندنی یاساكانی پاراستنی ژینگەیان دەكرد، كە لە دواجاردا كۆنگرێس هەردوو داواكانیانی پەسەند كردوو، ئەم رۆژەش لە ئەمریكادا بوو بە رۆژی زەوی، لەدواییشدا نەتەوە یەكگرتووەكان رۆژی (22)ی نیسانی هەموو ساڵێكی كردە رۆژی زەوی بۆ گشت جیهان. ئەم راگەیاندنەش دانپێدانانێكە بەو راستییەی كە زەوی و سیستمە ئیكۆلۆژییەكەی ، سەرچاوەی سەرەكیی ژیان و بژێویی گشت دانیشتووان و گیانلەبەرانە.
هەروەها دانپێدانانێكە بە بەپرسیارێتیی گشتیی كە راگەیاندنی كۆنگرەی زەوی لە (ریۆدی جانیرۆ) لە ساڵی (1992) داوای كردووە بۆ زیاتر تەبایی و كۆك بوون لەگەڵ سروشت و زەویدا ، لەپێناو دابینكردنی هاوسەنگییەكی دادپەروەرانە لە نێوان پێداویستییە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانی نەوەكانی ئێستاو داهاتوودا. وەك وەبیرهێنانەوەیەكیش لە ساڵی (2013) لە رۆژی جیهانی زەویدا ، (بان كی مۆن) سكرتێری گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان گوتی: ( رۆژی جیهانی دایكەزەوی دەرفەتێكە بۆ دووبارە جەختكردنەوە لە بەرپرسیارێتی هەموومان بۆ ئاشتبوونەوە لەگەڵ سروشتدا، لەو كاتەی كە هەسارەكەمان رووبەڕووی مەترسیی گۆڕانی كەش و هەواو خراپ بەكاربردنی دەرامەتەكان و زۆر كێشەی دیكە دەبێتەوە كە دەستكردی مرۆڤەكانن، بۆیە كاتێك دەبینە هەڕەشە لەسەر هەسارەكەمان، ئەوسا خۆمان ئەم ماڵە تاقانەیەی خۆمان دەرووخێنین، با پەیمان تازە بكەینەوە بە بۆنەی ئەم رۆژە جیهانییەوە ، رێز لەم دایكەزەوییەمان بگرین.).
• یەكێك لەو هۆكارانەی وشكەساڵی كاریگەریی توند بێت لەسەرمان بەبیابانیبوونی زۆربەی ناوچە سەوزو دارستانەكانە ، تەنانەت وشكەساڵی زیانێكی گەورەش بە سەوزكردنی هەرێم دەگەیەنێت ، پرسیار لێرەدا ئەوەیە: چی بكرێت بۆ ئەوەی رێگا لە بەبیابانیبوون یاخود تێكچوونی ژینگە بگیرێت؟
لەگەڵ زیادبوونی دانیشتووان و ئاسەوارەكانی گۆراِنی كەش و هەوادا ، پێویستە ستایڵی ژیانیش لە نێو شارەكاندا بگۆڕێن بەئاراستەی سەوزكردن، نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ یادكرنەوەی ساڵانەی رۆژی زەوی دروشمی جیا جیا هەڵدەبژێرێت لەپێناو هاندانی ملیۆنەها لە دانیشتووانی گۆی زەوی بۆ بونیادنانی ژینگەیەكی تەندروستی بەردەوام لەڕێگەی سەوزكردنی كۆمەڵگەكان لەسەرتاسەری جیهاندا ، چونكە ئەمڕۆ نیوە زیاتری دانیشتووانی جیهان لەنێو شارەكاندا دەژین ، بۆیە لەم بۆنەی رۆژی زەوییەدا ، ئێستا كاتی وەبەرهێنانە لە بواری وزە نوێبوەوەكان و، دووبارە بونیادنانەوەی شارو شارۆچكەكانمان و، دەستكردن بەچارەسەركردنی كێشەی كەش وهەوا ، بۆ ئەوەی لەماوەیەكی كورتداو ، بە جووڵەیەكی خێرا ، ئاسەواری باشی ئەم گۆڕانكارییە دەربكەوێت. لە (22)ی نیسانی هەموو ساڵێكدا نزیكەی یەك ملیار كەس لە (190) دەوڵەتدا بۆنەی رۆژی زەوی بەرزو زیندوو رادەگرن لەڕێگەی چاندنی نەمام و پاككردنەوەی نێو شارو پەیوەندیكردن بە نوێنەرەكانیانەوەو زۆر چالاكیی دیكەی ژینگەپارێزانە.
ساڵانە لەم بۆنەیەدا تیشك دەخرێتەسەر كێشەو رێگرییە كۆن و نوێیەكان ، بەتایبەت مەسەلەی دەركەوتنی زیانە زۆرەكانی گردبوونەوەی دانیشتووان لەشارەكانداو ، چۆڵكردنی گوندو لادێكان ، بۆیە لەگەڵ دەركەوتنی زیانە گەورەكانی گۆڕان لەكەش وهەوادا ، بۆیە پێویستە ئێمەش لەكوردستاندا ئەم هەنگاوانە بەئەركی خۆمان بزانین :
1- بەخۆداچوونەوە بەو شێوازە هەڵەیەی ژیانكردن كە زۆرێك لە مرۆڤەكان ئالوودەی بوونە.
2- گرنگیی گەڕانەوە بۆ نێو سروشت و هەڵسوكەوتی هاوڕێیانەی مرۆڤ لەگەڵ سروشتدا.
3- هەوڵدان بۆ پەرەپێدان بە كەلتووری سەوزكردن و چاندنی زانستییانە.
4- كەم بەكارهێنانی ئۆتۆمۆبێل و بایەخدان بە پایسكل و پیادەڕۆیی.
5- باش بەكارهێنانی ئاوو دووركەوتنەوە لە زیادەڕەوییكردن لە بەكارهێنانیدا.
6- چاوخشاندنەوە بەدیزاینی شارەكان و گۆڕینی وەبەرهێنانیش بۆ وەبەرهێنانی ژینگە دۆست.
7- سیاسەتێكی نوێی ژینگەپارێزانەی بەردەوام پەیڕەو بكەین سەبارەت بە بەرهەمهێنان و گواستنەوەی نەوت وغازو ژمارەو جۆرو قەبارەو شوێنی پاڵاوگە نەوتییەكان .
8- هەوڵدانی بەردەوام بۆ ئامادەكردنی تاك و كۆمەڵگەیەكی بەرپرسیار، لەرێگەی هۆشیاریی و یاساپارێزییەوە.
هەر لەم بۆنەیەدا گرنگە هاوكاریی نێودەوڵەتیی بگاتە ئاستێكی باڵای ئەوتۆ كەدەوڵەتان پێكەوە بەهاوبەشیی و بەرپرسیارانە هەوڵەكانیان یەك بخەن بۆ پاراستنی زەوی، بەتایبەت كەوا لەم رۆژەدا كە كۆبونەوەی ئۆنڵاینی لوتكەی سەركردەكانی جیهانی تێدا ئەنجام دەدرێت بۆ دانانی پلانی نوێ بۆ رووبەڕوبوونەوەی گۆڕانی كەش وهەواو مەترسییەكانی گەرم داهاتنی زەوی.
• لە پاراستنی ژینگە و وشكەساڵی دا بابەتی ( ئاو ) بەیەكێك لەگرنگترین فاكتەرەكانی ژیان و بژێوی هاوڵاتیان و سێكتەرە جیاجیاكانی ئابووری دادەنرێت، بەڕێزت چۆن دەڕوانیتە ئەم بابەتە هەستیارە و وەئایا بڕیار نەبوو لەسەر ئاستی عێراق ئەنجومەنی نیشتمانی ئاو دابمەزرێت؟
لێرەوە بایەخی یەكێك لەسەرەكیترین پێكهێنەرەكانی ژینگە دەردەكەوێت كە ئەویش ئاوە، بۆیە (22)ی ئاداری هەموو ساڵێك بەبڕیاری نەتەوە یەكگرتووەكان لەمانگی (دێسەمبەر) ی ساڵی (1992)ەوە كراوە بەڕۆژی جیهانیی ئاو، بەم بڕیارەش (ئەنجومەنی جیهانی ئاو) وەك رێكخراوێكی تایبەت بەباس و توێژینەوەكانی ئاو دامەزراو، ئەم ئەنجومەنەش راسپێردرا بۆ رێكخستنی (كۆڕبەندی جیهانیی ئاو)، كە هەر (3) ساڵ جارێك كۆنفڕانسێكی جیهانیی سازدەكات بۆ ماوەی یەك هەفتە.
لەئاستی عێڕاقیشدا، لەبەرواری (19-6-2011) دا وەزارەتی سەرچاوە ئاوییەكانی عێڕاق داوای رەزامەندیی كرد بۆ پەسەندكردنی یاسای ئەنجوومەنی نیشتمانیی بۆ ئاو، ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراقیش لەدانیشتنی ژمارە (26)ی رۆژی (31-5-2011)دا ، بەبڕیاری ژمارە(196)ی ساڵی (2011) رەزامەندیی نیشاندا لەسەر پێكهێنانی ئەنجوومەنی نیشتمانیی بۆ ئاو، بەسەرۆكایەتی سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران و ئەندامێتی لایەنە پەیوەندیدارەكان .
بۆیە ئەنجوومەنی شورای دەوڵەتیش وردەكارییەكانی خۆی لەسەر یاساكە تەواو كرد لەبەرواری (28-2-2012).ئەنجوومەنی وەزیرانی عێراقیش لەدانیشتنی ئاسایی ژمارە (24)ی بەرواری (5-6-2012)دا ، رەزامەندیی نیشاندا لەسەر پڕۆژە یاسای ئەنجوومەنی نیشتمانیی بۆ ئاو ، فەرمانگەی یاساییشی راسپارد بۆ هەموار كردنی بەو جۆرەی كە سەربەخۆیی دارایی و كارگێڕیی ئەنجوومەنەكە دابین بكات و ، پەرلەمانی عێراقیش پەسەندی بكات.
بەپێی لێدوانی حكومەتی عێراق ( ئەم ئەنجوومەنە كار دەكات بۆ دانانی سیاسەتێكی دوور مەوداو ستراتیژیی بۆ دابینكردنی بەشە ئاوی عێراق لە ئاوە نێودەوڵەتییە هاوبەشەكان و پاراستنی دەرامەتە ئاوییەكان و باش بەكارهێنانیی و دابەشكردنی بەشێوەیەكی دادپەروەرانە لەنێوان هەرێم و پارێزگاكان و بوارە بەكارهێنەرەكانیدا ، چونكە ئاو بابەتێكی گرنگی پەیوەستە بە ئاسایشی نەتەوەیی عێراقەوە) . ئەم ئەنجوومەنە - وەك ئاماژەی بۆ كراوە - بەسەرۆكایەتی سەرۆكی ئەنجوومەنی وەزیران و ئەندامێتی هەریەك لە جێگرەكانی سەرۆك وەزیران و هەر یەك لە وەزیرانی دەرەوەو سەرچاوە ئاوییەكان و كشتوكاڵ و پلاندانان و كارەباو پیشەسازیی و شارەوانیی و ژینگەو زانست و تەكنەلۆژیاو كاروباری پارێزگاكان و راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی و وەزیرانی كشتوكاڵ و سەرچاوە ئاوییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان.
هەروەها ئەم ئەنجوومەنە دوو لیژنەی دەبێت :
یەكەم : لیژنەیەكی باڵا بۆ دانووستان سەبارەت بە ئاوە نێودەوڵەتییە هاوبەشەكان ، بەسەرۆكایەتی وەزیری دەرەوەو ئەندامێتی وەزیرانی سەرچاوە ئاوییەكان و كشتوكاڵ و ژینگەو راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی .
دووەم : لیژنەی باڵای بەرێوەبردنی سەرچاوەكانی ئاوە نێو خۆییەكان بەسەرۆكایەتی وەزیری سەرچاوە ئاوییەكان و ، ئەندامێتی هەریەك لە وەزیرانی پلاندانان و كارەباو پیشەسازیی و شارەوانیی و ژینگەو زانست و تەكنەلۆژیاو كاروباری پارێزگاكان و راوێژكاری ئاسایشی نەتەوەیی و ، وەزیرانی كشتوكاڵ و سەرچاوە ئاوییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان.
شایانی باسیشە وابریار دراوە كە ئەنجوومەنی نیشتمانیی بۆ ئاو ، فەرمانگەیەكی شارەزایانی ببێت كە پێكدێت لەو پسپۆرانەی كە لەلایەنە پەیوەندیدارەكانی نێو ئەنجوومەنەكەن، كاری ئەم فەرمانگەیەش بریتی دەبێت لە ئامادەكردنی توێژینەوەی پەیوەست بە سیاسەتەكانی ئاوو كشتوكاڵ و ژینگەو، راوێژكاریی لەسەر ئەو بابەتانەی كە لەلایەن لیژنە ناوبراوەكانی ئەنجوومەنەوە ئاراستە دەكرێن و ، ئامادەكردنی راپۆرت لەبارەی بەدواداچوونی ئەو پلانە نیشتمانییە خاوەن رەهەندە ستراتیژییانەی كە ئەنجوومەن بریاریان لەسەر دەدات، هەروەها ئەنجوومەنی نیشتمانیی بۆ ئاو هەوڵ دەدات بۆ زیادكردنی توانای گلدانەوەی ئاو لەبەنداوەكانداو، هەوڵدان بۆ بنیاتنانی بەنداوێكی نوێ و هەوڵدان بۆ دۆزینەوەی چارەسەر بۆ كێشەكانی ئاوی عێراق لەگەڵ دەوڵەتانی دەووروبەردا.ِ
