2020-06-24 12:17:14
سامان
باسم ئەنتوان، پسپۆری ئابووریی عێراقی ڕایدەگەیەنێت كە چاكسازیی ئابووری بە چاككردن و دەسكاریكردنی یاسا و ڕێساكان و گونجاندنیان لەگەڵ وڵات دەست پێ دەكات، هەروەها دەبێ باوەڕ و ئیڕادەیەكی ڕاستەقینە هەبێ بۆ چاكسازیی ئابووری و دروستكردنی دامەزراوەی پاك و لێهاتووی دەوڵەت و ئەم دامەزراوانە باوەڕیان بە چاكسازی هەبێت. ئەوەشی بۆ "سامان" دووپات كردەوە، كە نابێ ئابووری و ململانێ سیاسییەكان پێكەوە ببەسترێنەوە.
* بارودۆخی بازرگانی و پیشەسازی لە عێراق و هەرێمی كوردستان چۆن هەڵدەسەنگێنی و هەردوو كەرتەكەش چ كاریگەرییەكیان لەسەر ئابووری و بودجەی وڵات هەیە؟
- بارودۆخی پیشەسازی و بازرگانی لە عێراق بەشێوەیەكی گشتی جێگیر نییە، چونكە بارودۆخی ئەمنی جێگیر نییە. تا ئێستاش هەندێ لە یاساكانی سەردەمی ڕژێمی پێشوو ماون، كە بە سیستەمێكی سۆسیالیستی دادەنرێ و جووڵە بە ئابووریی بازاڕ دەكەن، ئەمەش وای كردووە ئابووریی عێراقی بە شێوەیەكی هەڕەمەكی بەڕێوە بڕوات و ڕوانگە و تێڕوانینی ئابووریی وڵاتیش دیار نەبێ. پێویستە پشتبەستن بە كەرتی نەوت كەم بكەینەوە و بەرەو ئابوورییەكی بەرهەمهێن لە بوارەكانی كشتوكاڵ و پیشەسازی و گەشتیاری و گواستنەوە و خزمەتگوزاری هەنگاو بنێین، ئەمەش وا دەكات پشتبەستنی بودجە بە كەرتی نەوت كەم بێتەوە و ڕێژەیەكی چاكی دراومان بۆ بگەڕێتەوە، هەروەها بەدووریشمان دەخاتەوە لە هاوردەكردنی كەلوپەلی زۆر لە دەرەوەی وڵات. بەم جۆرەش بنەمایەكی بەرهەمهێنان دروست دەبێت، بۆ نموونە وەكو ئەو ڕێككەوتنانەی كە بەڕێز عادل عەبدولمەهدی لە وڵاتی چین مۆری كردن، ئەمانە خزمەت بە وڵات دەكەن، بەڵام پێویستیشی بە جێگیریی بارودۆخی ئەمنی و چوارچێوەداركردنی كاری بازرگانی و پشتبەستن بە وەبەرهێنانی پیشەسازی و كشتوكاڵ هەیە.
سەبارەت بە بودجەش، تا ئێستا كورتهێنان لە بودجەی عێراق زۆرە، لە سەرەتادا 72 ترلیۆن دینار بوو، ئێستا دابەزیوە بۆ 40 ترلیۆن دینار، بەڵام هێشتا ئەمە بە ڕێژەیەكی زۆر دادەنرێت. بودجەیەكە پڕە لە قەرزی دەرەكی و ئەمەش ئابووریی عێراق سست و بێتوانا دەكات، بۆیە دەبێ سەرچاوەی دیكەی جگە لە فرۆشتنی نەوت، بۆ داهات بدۆزرێتەوە و دەرفەتی كار بۆ بێكاران بدۆزرێتەوە و ڕێژەی هەژاری كەم بكرێتەوە و پاڵپشتیی كەرتی تایبەتی پیشەسازیی كشتوكاڵ و بازرگانی و نیشتەجێكردن و بەڵێندەرایەتی بكرێت و ئەم كەرتانە بخرێنەگەڕ.
* زۆر جار ئەوە دەبیستین كە گرنگە لێكۆڵینەوە لەبارەی شیاوێتی ئابووری بۆ پڕۆژەكان بكرێت، ئەمە واتای چییە و چ كاریگەرییەكی لەسەر بارودۆخی بازرگانی و پیشەسازی دەبێت؟
- ئەو پڕۆژە ئابوورییانەی كە لە عێراق ئەنجام دەدرێن، چ لە هەرێمی كوردستان بن یانیش لە بەغدا، پێویستە لێكۆڵینەوەی شیاوێتی ئابوورییان بۆ بكرێت، یەكەم شت ژمارەی ئەو كرێكار و كارمەندانەی كار لە پڕۆژەكان دەكەن و ڕێژەی بێكارییش تێیدا چەندە، ئەمە دیاری بكرێت. دووەم: ڕێژەی هاوردە دەرەكییەكانمان پێ دەڵێت و ڕێژەیەكی زۆری دراویش لە ناوەخۆ دەهێڵێتەوە، سێیەم: یارمەتیی بەرهەمە ناوەخۆییەكان دەدات كە لە ڕێگای یاسا و ڕێساكان لەگەڵ ئەو قۆناغەی ئابووری بازاڕی كۆمەڵایەتی بگونجێت، بەوشێوەیەی لە پلانی گەشەی نیشتمانیدا هاتووە، ئەگەر ئەم خاڵە بنەڕتییانەمان بەدی هێنا، ئەوا شیاوێتی ئابووریمان بەشێوەیەك بەدی هێناوە كە خزمەتی وڵات دەكات و ڕێژەی بێكاری و هەژاری لە كۆمەڵگا كەم دەكاتەوە، دواتریش، ئەوكاتەی هاووڵاتی عێراقی جێگیر دەبێت و شوێنی نیشتەجێبوون و داهاتی جێگیری دەبێت، تیرۆریش بە ڕێژەیەكی بەرچاو كەم دەبێتەوە و بەرەو لەناوچوون دەچێت.
* چۆن پەیوەندییە بازرگانییەكانی ناوەخۆ لە نێوان هەرێمی كوردستان و حكوومەتی ناوەندی و لە نێوان عێراق و وڵاتانی دراوسێ و جیهان پەرە پێ بدەین، باشترین بژارە بۆ ئەمە چییە؟
- ئەو كێشەیەی ئێمە بەدەستییەوە دەناڵێنین، ئەوەیە كە ئابووری لە هەموو بوارەكانی پیشەسازی و بازرگانی و كشتوكاڵی و بەڵێندەرایەتی، لەلایەن حیزبە سیاسییەكانەوە كۆنتڕۆڵ كراوە، بۆیە ئەگەر سیاسییەكان لە پڕۆسەكە نەكشێنەوە و كارەكە بۆ كەسانی هونەری و ئەندازیاران و شارەزایانی ئابووری و كەسانی یاساناس بەجێ نەهێڵن، ئاسان نییە پەرە بە ئابووریی وڵات بدەین، چونكە ناكرێ ئابووریی بە ململانێ سیاسییەكان ببەستینەوە، لەكاتێكدا ئەوان ناتوانن لەسەری ڕێك بكەون، چونكە بەلای سیاسییەكانەوە، بابەتەكە پێش ئەوەی خزمەتی وڵات و گەل بێت، دەسكەوتی خودییە و لە بەرژەوەندیی كەسانی سیاسی و حیزبەكاندایە، هەر ئەم پرسە بنەڕەتییەشە كە حوكمی پەیوەندییەكان دەكات. عەرەب و كورد یەك گەلن و لەناو یەك وڵاتدا دەژین، زۆر بەرژەوەندی هەیە كە پەیوەندیی بە هەردوو لامانەوە هەیە، كاتێك كوردێك دێتە بەغدا، ئەوێ بە نیشتمانی خۆی دادەنێ، هەروەها كاتێك عەرەبێكیش دێتە كوردستان بۆ نموونە بۆ گەشتیاری، دەبێ وا هەست بكات كە ئەمە نیشتمانی خۆیەتی، لەوانەیە باشتریش بێت كە لەجیاتی توركیا سەردانی كوردستان بكات، كەواتە لەپێناو دروستكردنی پەیوەندییەكی دوور لە كاریگەرییە سیاسییەكان، پێویستە لێكتێگەیشتن و برایەتی هەبێت، نزیكترین كەس لە كورد، عەرەبی عێراقن نەك ئێرانی و تورك، بەداخەوە لە كوردستان و لە بەغداش كەسانی شۆڤینی و ڕەگەزپەرست هەن، كە دەیانەوێ پەرە بە بیروباوەڕە شۆڤینییەكان بدەن، لە دژی بەرژەوەندیی گەل. بۆیە دروستكردنی پەیوەندیی ئابووری و بازرگانی لەگەڵ بەغدا و سوودلێوەرگرتنی، زۆر گرنگە، بۆ نموونە لە وەرزی گەشتوگوزاردا، تەنیا لە یەك هەفتەدا زیاتر لە 250 هەزار گەشتیار لە عێراقەوە سەردانی هەرێم دەكەن، ئەمەش ژمارەیەكی گەلێك زۆرە لە بواری گەشتیاریدا، چێشتخانە و هۆتێل و كافتریاكان و بوارەكانی دیش دەكەونە كار، ئەوەی پێویستە ئەوەیە كە ئێمە لە پڕۆسەكە تێبگەین، یەك عێراق هەیە كە عەرەب و كورد و نەتەوەكانی دیكەی تێدایە، دەبێ پەیوەندییەكان لەسەر ئەم بنەمایە دروست بن و هاوكات دروستكردنی پەیوەندییش لەگەڵ وڵاتانی دیكە، لەسەر بنەمای دروشمێكی سەرەكی بێت كە ئەویش بریتییە لە "عێراق بەر لە هەموو شتێك"، تا دەسكەوتی زیاتر بەدی بێن.
* بەرهەمی ناوەخۆ، چ كاریگەرییەكی ئەو باج و ڕسووماتەی دەكەوێتەسەر، كە لەلایەن حكوومەتەمەوە دەسەپێنرێ؟
- پێویستە بەرهەمی ناوەخۆ و پیشەسازیی نیشتمانی بپارێزرێت و باجی گومرگ بسەپێنرێ، چوار یاسا هەن كە ساڵی 2010 لەگەڵ ئەنجوومەنی نوێنەران كارمان لەسەر كردن، ئەوانیش بریتیین لە: یاسای تاریفەی گومرگی، یاسای پاراستنی بەرهەمی نیشتمانی، یاسای پاراستنی بەكاربەر و یاسای كێبڕكێكاری و قەدەغەكردنی نقوومبوونی كاڵا، ئەم چوار یاسایە، ئەو یاسایانەن كە بەرهەمی نیشتمانی دەپارێزن و دەرفەتی كار دەڕەخسێنن. نزیكەی پەنجا هەزار پڕۆژەی پیشەسازی لە كەرتی تایبەت هەن، كە نیمچە ڕاوەستاون، ئەگەر توانیمان ئەم پڕۆژانە بپارێزین و بەگەڕیان بخەینەوە، ئەوا هێمای "لە عێراق دروست كراوە-صنع فی العراق" لەجیاتی كاڵا و كەلوپەلی هاوردە، پڕی بازاڕ دەبێت. ناكرێ دەرگا لەسەر ئەو كاڵایانە دابخرێت كە لە ناوەخۆ بەرهەم ناهێنرێن، بەڵام دەبێ پێشینەش بدرێتە پیشەسازیی ناوەخۆ و پڕۆسەی دروستكردنی پیشەسازی پرسێكی سەرەكی بێت. ئێستا ئاڕاستەیەك هەیە بەرەو پشتبەستن بە بازرگانی و دروستكردنی مۆڵ و بازاڕگای پڕ لە كەلوپەلی هاوردەكراو لە وڵاتانی دەوروبەر، كە كێبڕكێ لەگەڵ بەرهەمە ناوەخۆییەكان دەكەن، ئەمەش بە ڕێژەی 18-20% لەلایەن وڵاتەكانیانەوە پاڵپشتی دەكرێن، جا توركیا بێت یان ئێران، بۆیە پێویستە ڕێوشوێنی هاوردەكردن دیاری بكرێت. لەلایەكی دیكەوە هیچ هەماهەنگییەك لە نێوان حكوومەتی فیدڕاڵی و هەرێمی كوردستاندا نییە لەسەر تاریفەی گومرگی و بەرهەمهێنان، بەبێ ئەم هەماهەنگییەش، بوژانەوەی پیشەسازی و بەرهەمی ناوەخۆ و كشتوكاڵ و پیشەسازی زەحمەتە.
* زۆر شت لەبارەی چاكسازیی ئابوورییەوە دەبیستین، هەنگاوەكانی چاكسازیی ئابووری چین و نەبوونی سەرچاوەی مرۆیی چ كاریگەرییەكی لەسەر چاكسازیی ئابووری لە عێراق هەیە؟
- چاكسازیی ئابووری بەر لە هەموو شتێك بە گۆڕین و هەمواركردنەوەی یاسا و ڕێسا گونجاوەكانی وڵات دەبێت، دووەم شت، دەبێ باوەڕ و ئیڕادەیەكی ڕاستەقینە هەبێت بۆ چاكسازیی ئابووری، چونكە ئەمە كارێكی واقیعییە، پێویستە دامەزراوەی پاك و لێهاتووی حكوومی هەبن كە باوەڕیان بە پڕۆسەی چاكسازیی هەبێت، بەڵام ئەگەر دامەزراوەكان خۆیان ڕووبەڕووی گەندەڵی و بەرتیلوەرگرتن و داڕووخان هاتبن، زەحمەتە چاكسازییان تێدا ئەنجام بدرێت، پێویستە ئەو كەسانە بهێنرێن، كە باوەڕیان بە سیاسەتی چاكسازی هەبێت و خۆشیان پاك و لێهاتوو و شارەزا بن، نەك كەسانێك كە حیزبەكان هێناویانن و لە سەرووی دەوڵەتیان داناون و سەركردایەتی ئەو گەندەڵییە دەكەن، كە زیاتر لە 350 ملیار دۆلاریان بەهەدەر داوە، ئیدارەدانی خراپ ڕۆڵی زۆری لە پڕۆسەی تێكچوونی ئابووری هەبووە، پێویستە دامەزراوەی لێهاتوو و شارەزا و پاكمان هەبێت، بۆ ئەوەی كاریگەریی حیزبە سیاسییەكان نەهێڵین، پێوەری سەرەكییش بۆ ئەمە، لێهاتووییە، پێویستە بە دامەزراندنی ئەنجوومەنی خزمەت دەست پێ بكرێت بۆ ئەوەی كارمەندی لێهاتوو بۆ كاركردن و بنیاتنانی وڵات هەڵبژێردرێن، وڵات بە كەسانی شارەزا و دڵسۆز دروست دەكرێت، زۆر بەداخەوە ئێمە هاووڵاتیبوونمان لەدەست داوە، ئینتیما بۆ نیشتمان، بنەمای دامەزراندنی عێراقە، بەڵام ئێستا ئینتیما بۆ گیرفان و دزیكردنە، بەداخەوە ئەو پارەیەی دەشیدزن، دەیبەنە دەرەوەی وڵات و لەناوەخۆ بەگەڕی ناخەن، ئەمەش گرفتێكی گەورەیە، عێراق ئەمڕۆ یەك ترلیۆن و 250 ملیار دینار داهاتی نەوت و داهاتی دیكەی هەیە، بەڵام ئەمە لەسەر زەمینی واقیع نابینرێ، نیوەی ئەوەش نابینرێ، ژێرخان، ڕێگاوبان، كارەبا، تەندروستی، خوێندن... هەموو ئەم بوارانە پەكیان كەوتووە، پێویستمان بە بونیادنانی قوتابخانە و نەخۆشخانە هەیە، ئەم پڕۆسەیە پێویستی بە ئیڕادەی ڕاستەقینە و هاریكاریی تەواو و خەڵكانی دڵسۆز و نیشتمانپەروەر هەیە.
* ئابووریی سێبەر، چ كاریگەرییەكی لەسەر ئابووریی وڵات هەیە و چۆن چارەسەری بكەین؟
- ئابووریی سێبەر، یان ئابووریی ڕانەگەیەنراو و ملكەچنەبوو و بۆ یاساكان، نزیكەی 60-70%ی ئابووریی عێراق پێك دەهێنێت، زۆربەی پڕۆسەكانی بازرگانی و ئابووری لەڕووی كڕین و فرۆشتن، لە دەرەوەی یاساكانی حكوومەت ئەنجام دەدرێن و بە باج و فەرمانگە فەرمییەكاندا تێناپەڕن، گەورەترین بەڵگەش بۆ ئەمە ئەوەیە كە ئەو دراوە نەختینەیەی لەلایەن هاووڵاتیان هەیە چوار ئەوەندەی ئەو نەختینەیە كە لە بانكەكان هەیە و پڕۆسەی مامەڵەی كڕین و فرۆشتنیان پێوە دەكرێت، ئەگەر باوەڕ و شیاوێتی بدەینە ئابووریی سێبەر و بیگۆڕین بۆ ئابووریی فەرمی، باجی نوێ دێتە ئاراوە، عێراق لە ئابووریی سێبەر زەرەر دەكات، چونكە نزیكەی 80-90 ملیار دۆلار نەوت دەفرۆشێت، داهاتەكانی باج لە 5-6 ملیار دینار تێناپەڕێ، ئەمە بەڵگەی ئەوەیە كە ئابوورییەكی شاراوە و سێبەر هەیە لە تاریكیدا كار دەكات، پێویستە متمانە بۆ بانكەكان بگەڕێندرێتەوە، متمانەی هاووڵاتیان بە بانكەكان بگەڕێندرێتەوە بۆ ئەوەی پارەكانیان لە بانك دابنێن، پێویستە سیاسەتی بانكە حكوومییەكان چاك بكرێت، تا بتوانێ سەرمایە ڕابكێشێ و ئاسانكاری بۆ بانكەكان و بۆ وەبەرهێنان دروست بكات.
