قه‌یرانى ئابوورى له‌باشوورى كوردستان، هۆكار وچاره‌سه‌ر

2020-06-22 14:44:04

                                                                                             سه‌ردار ئه‌سعه‌د مامۆ

    قه‌یران له‌بنه‌ڕه‌تدا له‌ووشه‌ى یۆنانى(Krinon) وه‌رگیراوه‌، كه‌به‌ماناى خاڵى وه‌رچه‌رخان دێت، هه‌روه‌ها به‌ماناى سه‌رهه‌ڵدانى مه‌ترسى له‌لایه‌نى ڕامیارى وئابوورى وكۆمه‌ڵایه‌تى دێت(خۆشحاڵى، 2011)، دواتر ده‌سته‌واژه‌ى قه‌یرانى ئابوورى بریتى یه‌؛ له‌بارودۆخێكى خراپ وناله‌بار، كه‌تووشى سیسته‌مى ئابوورى ووڵات ده‌بێت، وده‌بێته‌ هۆى نه‌بوونى هاوسه‌نگى له‌ هه‌موو بواره‌كانى ئابوورى وه‌ك؛ هاورده‌ ونارده‌نى، وكڕین وفرۆشتن، وبه‌رهه‌م وبه‌كارهێنان، سه‌ره‌ڕاى هه‌بوونى خه‌وش وناجێگیرى نرخه‌كان وبه‌تایبه‌تى نرخى دراوه‌كان(ێخر، 2018)، وهه‌ندێ له‌ئابوورى ناسان ئه‌م قه‌یرانه‌ به‌وه‌ پێناسه‌ ده‌كه‌ن؛ كه‌ بریتى یه‌ له‌ بێ بازاڕییه‌كى چاوه‌ڕوان نه‌كراو به‌تایبه‌تى له‌نرخه‌كان وئه‌وه‌ى كه‌ به‌سه‌رمایه‌دارى ده‌ناسرێ، له‌گه‌ڵ بێ بازاڕى له‌ پشكه‌كان ویه‌ده‌گى پاشكه‌وتكراوى دراو ومافى ده‌وڵه‌ت، به‌ڵام هه‌ندێكى تر پێیان وایه‌ كه‌ ئه‌م قه‌یرانه‌ بریتى یه‌؛ له‌بارودۆخێكى ناجێگیر له‌ئابوورى ووڵات، وه‌ك ناجێگیرى وناهاوسه‌نگى له‌ ئاستى به‌رهه‌مى براوه‌، وده‌ستاوده‌ست كردن وكه‌ڵه‌كه‌بوون، ئه‌وه‌ش ده‌بێته‌ هۆى ڕوودانى قه‌یرانى ئابوورى به‌خول، سه‌ره‌ڕاى قه‌یرانى په‌یكه‌ربه‌ندى كه‌ئه‌مه‌ش له‌ئه‌نجامى قه‌یرانه‌ جیهانیه‌كانى وه‌ك؛ كێشه‌ى كه‌مى ئاو، وخۆراك، وكه‌مى ووزه‌ ڕووده‌دات.
    هه‌روه‌ها ده‌توانین بلێین قه‌یرانى ئابوورى بریتى یه‌؛ له‌بارودۆخێكى نه‌خوازراوى ئابوورى كه‌تووشى هه‌موو كه‌رته‌كاتى ئابوورى(بازرگانى، پیشه‌سازى، كشتوكاڵ، گواستنه‌وه‌) وڕامیارى وكۆمه‌ڵایه‌تى ووڵات ده‌بێت له‌ماوه‌یه‌كى دیارى نه‌كراو، زۆر جار ماوه‌كه‌ى كورته‌ ئه‌م جۆره‌یان زوو چاره‌سه‌ر ده‌كرێن وهه‌ندێك جار ماوه‌ى قه‌یرانه‌كه‌ مام ناوه‌نده‌، ئه‌مه‌شیان هه‌ر گونجاوه‌ بۆ چاره‌سه‌ركردن، به‌ڵام قه‌یرانه‌ ئابوورییه‌ ماوه‌ درێژه‌كان ژێرخانى ئابوورى ووڵات تێك ده‌ده‌ن، وئه‌و ماوانه‌ش به‌پێى هۆكار وپه‌یڕه‌وكردنى سیسته‌مى ئابوورى له‌ ووڵاتێكه‌وه‌ بۆ ووڵاتێكى تر ده‌گۆڕێن.
    ئه‌گه‌ر به‌راووردێكى ووڵاته‌ پێشكه‌وتووه‌كان و وڵاته‌ دواكه‌وتووه‌كان بكه‌ین، ئه‌وا به‌ڕوونى دیاره‌ كه‌وا ووڵاته‌ دواكه‌وتووه‌كان تواناى به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى ئه‌و نه‌خۆشیه‌ ئابووریه‌ كوشنده‌یان نیه‌ وله‌هه‌ر بارودۆخێكى خراپ وشله‌ژانێكى ناهه‌موارى ئابوورى تووشى وه‌ستاوى وبێ بازاڕى ده‌بن، پێچه‌وانه‌ى ووڵاته‌ پێشكه‌وتووه‌كان سه‌ره‌ڕاى ئه‌وه‌ى ئه‌وانیش تووشى ئه‌و قه‌یرانه‌ ده‌بن، بۆ نموونه‌ وه‌كوو قه‌یرانى هۆڵه‌ندا له‌ساڵى(1937) كه‌خواست له‌سه‌ر شمه‌ك وكارگوزارییه‌كان زۆر بوو، هه‌روه‌ها نرخه‌كان چه‌ندجار گران بوون، وئه‌م قه‌یرانه‌ش بووه‌ هۆى له‌ده‌ست دانى سه‌روه‌ت وسامانى چه‌ندین هاونیشتمانى هۆڵه‌ندى.
    به‌ڵام ئه‌وان سیاسه‌تێكى ئابوورى پته‌ویان هه‌یه‌ كه‌چاره‌سه‌ریان بۆ ته‌واوى كێشه‌ ئابووریه‌كان داناوه‌ وكار به‌پلانى زانستى ده‌كه‌ن، جگه‌ له‌ هۆڵه‌ندا به‌شێك له‌ووڵاتانى ڕۆژهه‌ڵاتى ئاسیا وئه‌وڕوپا وئه‌مریكا ده‌گرێته‌وه‌، كه‌چى زۆربه‌ى ووڵاتانى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاست له‌جۆرى یه‌كه‌من، كه‌پلانێكى زانستى وسیسته‌مێكى ئابوورى به‌هێزیان نیه‌، تاكوو به‌رگه‌ى ڕووداو وگۆڕانكارییه‌ ئابوورییه‌كان ئاڵۆزه‌كان بگرن، به‌هۆى ئه‌وه‌ى خاكى هه‌رێمى كوردستانیش له‌ساڵى(1925) خراوه‌ته‌ سه‌ر نه‌خشه‌ى سیاسى عێراق، ئابوورى هه‌رێمیش وه‌كوو به‌شێكى لكێندراو به‌ئابوورى عێراق تووشى قه‌یرانى ئابوورى بووه‌، هه‌رچه‌نده‌ له‌باشوورى كوردستان حكومه‌ت وپه‌رڵه‌مانى سه‌ربه‌خۆ هه‌یه‌، به‌ڵام له‌كۆنه‌وه‌ تاكوو ئێستا هه‌مان ئه‌و سیاسه‌ته‌ ئابوورییه‌ى كه‌ له‌عێراقه‌ هه‌یه‌ له‌ هه‌رێمى كوردستانیش په‌یڕه‌و ده‌كرێ، هه‌روه‌ها له‌ڕووى داراییه‌كان وبابه‌ته‌ نه‌ختینه‌ییه‌كان هه‌رێم پابه‌نده‌ به‌حكومه‌تى ناوه‌ندى، بۆیه‌ ئه‌و قه‌یرانه‌ ئابوورییه‌ى كه‌ له‌عێراق هه‌یه‌ په‌لى كێشاوه‌ به‌سه‌ر لایه‌نى ئابوورى هه‌رێمى كوردستانیش.
    هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ر كه‌مێك ووردبینه‌و له‌ڕابردووى عێراق ئه‌وا به‌ ئاشكرا دیاره‌، كه‌ڕژێمى پێشوو له‌ساڵانى هه‌شتاكان كه‌جه‌نگى له‌گه‌ڵ ووڵاتى ئێران به‌رپا كرد ودواتر له‌ نۆوه‌ده‌كان كوێتى داگیركرد، وبه‌به‌رده‌وامیش له‌و ماوه‌یه‌ خاكى كوردستانى وێران ده‌كرد، هه‌ر له‌و كاته‌وه‌ ئابوورى ووڵاتى خۆى تووشى قه‌یرانێك كرد كه‌تا ئێستاش ئاسه‌وار ولایه‌نى نه‌رێنى هه‌ر ماوه‌، وئه‌و قه‌یرانه‌ى كه‌ ئێستا له‌م ووڵاته‌ هه‌یه‌ به‌شى هه‌ره‌ زۆرى په‌یوه‌ندى به‌و سه‌رده‌مه‌وه‌ هه‌یه‌، هه‌روه‌ها كه‌باسى قه‌یرانى ئابوورى ده‌كه‌ین ئه‌وا كێشه‌ى هه‌موو كه‌رته‌كانى ئابوورى ده‌گرێته‌وه‌، به‌ڵام ئه‌گه‌ر ته‌نها باسى لایه‌نى دارایى بكه‌ین كه‌حكومه‌تى عێراقى ساڵانه‌ له‌ بودجه‌دا تووشى كورتهێنان ده‌بێت، به‌پێى زانیارى لیژنه‌ى دارایى له‌ئه‌نجوومه‌نى نوێنه‌رانى عێراق، كورتهێنانى بودجه‌ ساڵى(2020)ى عێراق(72) حه‌فتا ودوو تریلیۆن دیناره‌، وساڵ له‌دوایى ساڵ قه‌زرى ده‌ره‌كى زیاتر ده‌بێت، وساڵانه‌(125) سه‌د وبیست وپێنج ملیار دۆلار قه‌رز له‌ووڵاتان ده‌كات، وئه‌گه‌ر باسى بێكارى بكه‌ین ئه‌وا گه‌وره‌ترین كێشه‌ى بێكارى له‌و ووڵاته‌ هه‌یه‌، وبه‌پێى ئامارى بانكى نێوده‌وڵه‌تى ڕێژه‌یى بێكارى له‌ ووڵاتى عێراق له‌ساڵى(2003  تاكوو 2019) به‌و شێوه‌یه‌ بووه‌، باشوورى عێراق به‌ڕێژه‌ى(30%) وناوه‌ڕاست به‌ڕێژه‌ی(23%) وهه‌رێمى كوردستان به‌ڕێژه‌ی(12,5%)، وئه‌گه‌ر سه‌یرى ئه‌و ڕێژانه‌ بكه‌ین ئه‌وا بێكارى له‌هه‌رێمى كوردستان زۆر له‌به‌شى ناوه‌ڕاست وباشوورى عێراق باشتره‌، به‌ڵام ئه‌گه‌ر به‌راووردى بكه‌ین به‌ووڵاتێكى به‌رهه‌مهێن یان پێشكه‌وتوو ئه‌وا ئێمه‌ له‌دۆخێكى خراپى ئابوورین، قه‌یرانى ئابوورى زۆر كێشه‌ى ترى وه‌ك؛ هه‌ڵاوسانى نرخ، وبێ بازاڕى،  وناجێگیرى نرخى دراوى نیشتمانى ودابه‌زینى به‌هاى دراو، كورتهێنان، ولاسه‌نگى له‌ته‌رازووى پاره‌دان، وكه‌مبوونه‌وه‌ى متمانه‌ى نێوان سه‌رمایه‌دار وبازرگانه‌كان وحكومه‌ت و چه‌ندین كێشه‌ى ترى ئابوورى ده‌گرێته‌وه‌، هه‌موو ئه‌و كێشانه‌ش چه‌ندین هۆكاریان له‌پشته‌ كه‌له‌خواره‌وه‌ باسى گرنگترین هۆكاره‌كانى سه‌رهه‌ڵدانى قه‌یرانى ئابوورى ده‌كه‌ین:
یه‌كه‌م: كاره‌ساته‌ سروشتى یه‌كان: زۆرجار كاره‌ساته‌ سروشتى یه‌كان ده‌بنه‌ هۆى شله‌ژانى ئابوورى له‌ووڵات، له‌وانه‌ش ئاگركه‌وتنه‌وه‌ وسوتانى به‌روبوومى كشتوكاڵى به‌تایبه‌تى به‌رهه‌مى گه‌نم، هه‌روه‌ها بومه‌له‌رزه‌ ده‌بێته‌هۆى تێكدانى به‌شێك له‌ ژێرخانى ئابوورى ئه‌و شوێنه‌ى كه‌ لێى ڕووده‌دات، وه‌كوو بومه‌له‌رزه‌ى ساڵانى ڕابردوو كه‌ له‌قه‌زاى ده‌ربه‌ندیخان ودۆكان له‌پارێزگاى سلێمانى ڕوویدا كه‌ بووه‌ هۆى زیان گه‌یاندن به‌ به‌ندا وپرد وڕێگا وبان وقوتابخانه‌ وته‌نانه‌ت چه‌ندین خانووى هاوڵاتیانى ئه‌و ناوچه‌یه‌، هه‌روه‌ها لافاو به‌هه‌مان شێوه‌ كاریگه‌رى خراپى له‌سه‌ر كه‌رتى گه‌شتیارى وتێكدانى شوێنه‌ گه‌شتیارییه‌كان هه‌یه‌ وه‌كوو ئه‌وه‌ى ساڵانه‌ له‌هاوینه‌هه‌واره‌كانى باكورى پارێزگاى هه‌ولێر وپارێزگاكانى تر ڕووده‌دات وزیانێكى ماددى زۆر له‌و كه‌رته‌ ده‌دات، ولافاو زیان به‌ ڕێگاوبان وبه‌روبومى كشتوكالیش ده‌گه‌یه‌نێ.
 دووه‌م: هه‌بوونى جه‌نگ له‌ووڵات: یه‌كێكه‌ له‌هۆكاره‌ هه‌ره‌ كاریگه‌ره‌كان كه‌ بۆته‌هۆى قه‌یرانى دارایى له‌ هه‌رێم وباشوور وناوه‌ڕاستى عێراق و زیانى زۆرى به‌هه‌موو كه‌رته‌كانى ئابوورى ناوچه‌كه‌ گه‌یاندووه‌، هه‌ر له‌جه‌نگى عێراق وئێران له‌ساڵى(1980 - 1988)، وداگیركارى كوێت ساڵى(1990)، وپڕۆسه‌ى ئازادكردنى عێراق له‌لایه‌ن هاوپه‌یمانان له‌ساڵى(2003)، وشه‌ڕى داعش له‌باشوور وناوه‌ڕاستى عێراق وكه‌وتنى پارێزگاى مووسل وپه‌ڵاماردانى خاكى هه‌رێمى كوردستان له‌ساڵى(2014 - 2018)، هه‌موو ئه‌و جه‌نگ وشه‌ڕانه‌ ئابوورى عێراق وهه‌رێمى كوردستانیان به‌ره‌و نزمبوونه‌وه‌ وقه‌یران برد.
سێ یه‌م: دیارده‌ى زێده‌ خه‌رجكردنى حكومه‌ت: ئه‌مه‌ش ئه‌و ماوه‌یه‌ ده‌گرێته‌وه‌ كه‌ حكومه‌تى هه‌رێم له‌ماوه‌ى نێوان ساڵانى(2003 تاكوو 2014) ژماره‌یه‌كى زۆرى له‌ فه‌رمانبه‌ر له‌دام وده‌زگا حكومییه‌كان دامه‌زراندن، كه‌ ئه‌و ژماره‌یه‌ زۆر زیاتربوو له‌ پێویستى، وفه‌رمانگه‌ حكومییه‌كان هه‌ڵسان به‌ به‌كرێگرتنى باڵه‌خانه‌ وئۆتۆمبێل به‌پاره‌یه‌كى زۆر له‌جیاتى كڕینیان، وزێده‌ڕۆیكردن له‌ به‌كاربردنى گشتى وبه‌بێ وه‌دیهێنانى سوودى گشتى، وبه‌كارهێنانى موڵكى گشتى له‌پێناو به‌رژه‌وه‌ندى تایبه‌تى دا، وه‌كوو به‌كارهێنانى ئۆتۆمبێلى فه‌رمانگه‌ بۆ كارى ماڵه‌وه‌.
چواره‌م: ناجێگیرى نرخى نه‌وت: سه‌باره‌ت به‌نرخى نه‌وت به‌سراوه‌ته‌وه‌ به‌ خواست له‌سه‌ر ئه‌و ده‌رامه‌ته‌ سروشتیه‌ له‌لایه‌ك وناردنى نه‌وت له‌ وولاتانى ئه‌ندام له‌ ئۆپیك وبارى ڕامیارى ووڵاتانى خاوه‌ن نه‌وت، نزمترین ئاستى نرخ كه‌تا ئێستا تۆماركرابێت به‌پێى داتا ئابوورییه‌كان له‌ساڵى(1973) یه‌ك به‌رمیل نه‌وتى به‌(12) دوانزه‌ دۆلار بوو، وئه‌و ماوه‌یه‌ش به‌قه‌یرانى نه‌وت(ئۆپیك) ناسراوه‌، كه‌بووه‌ هۆى بێ بازاڕى ونزمبوونه‌وه‌ى پشكه‌كانى ده‌وڵه‌ته‌ ئه‌ندامه‌كان هه‌تا ساڵى(1974)، وبه‌رزترین ئاست له‌نرخى نه‌وت له‌ساڵى(2008) بوو كه‌نرخى یه‌ك به‌رمیلى نه‌وت گه‌یشته‌ نزیكه‌ى(150) سه‌د وپه‌نجا دۆلار، دواتر نرخه‌كه‌ دووباره‌ به‌ره‌ به‌ره‌ نزم بوویه‌وه‌ تا ساڵى(2011) بووه‌(100) سه‌د دۆلار، وله‌ساڵى(2014) گه‌یشته‌ نزمترین نرخ كه‌ نزیكه‌ى(50) په‌نجا دۆلار بوو، ئه‌مه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ئه‌و جه‌نگه‌ نه‌گریسه‌ى كه‌ ئه‌و ماوه‌یه‌ كوردستان وعێراق وناوچه‌كه‌ى تووش ببوو، ودواتر له‌ساڵى(2017) نرخى یه‌ك به‌رمیل گه‌یشته‌ (70) حه‌فتا دۆلار وله‌ساڵى(2018) نزیكه‌ى(80) هه‌شتا دۆلار وله‌ساڵى(2019) نزیكه‌ى(75) حه‌فتاو پێنج دۆلار، هه‌روه‌ها ئێستاش كه‌مانگى شوباتى ساڵى(2020) نرخى یه‌ك به‌رمیل نه‌وت له‌نزیكه‌ى(50) په‌نجا دۆلاره‌، كه‌واته‌ ئه‌و به‌رزبووه‌نه‌وه‌ ونزمبوونه‌وه‌یه‌ش كاریگه‌رى له‌سه‌ر دیارى كردنى نرخى نه‌وت له‌بودجه‌ى وولاتانى خاوه‌ن نه‌وت هه‌یه‌، چونكه‌ لێره‌دا ناتوانرێ به‌دروستى داهاتى گشتى ووڵات دیارى بكرێ، له‌ئه‌نجامدا خه‌رجیاتى گشتى زۆرتر ده‌بێت و ده‌وڵه‌ت تووشى كورت هێنان ده‌بێت، هه‌روه‌ك ئێستا بودجه‌ى عێراق كه‌تووشى كورتهێنان بووه‌ له‌بودجه‌ى ساڵى(2020)، وله‌سه‌دا(18)ى ئه‌و كورتهێنانه‌ش به‌ر هه‌رێمى كوردستان ده‌كه‌وێ، به‌ڵام لێره‌دا جكومه‌تى ناوه‌ندى ده‌توانێ چاره‌سه‌رێكى كاتى قه‌یرانى دارایى وكورتهێنانه‌كه‌ بكات ئه‌ویش به‌هۆى قه‌رزكردن له‌ ووڵاتانى دراوسێ یان له‌سندوقى دراوى نێوده‌وڵه‌تى وبانكى نێوده‌وڵه‌تى، به‌ڵام هه‌رێمى كوردستان بۆ بابه‌تى چاره‌سه‌رى كورتهێنان كێشه‌ى هه‌یه‌ چونكه‌ ناتوانێ دراوى نیشتمانى چاپ بكات، له‌به‌ر ئه‌وه‌ى تا ئێستا ئێمه‌ سه‌ر به‌عێراقین ودراوى عێراقى به‌كارده‌هێنین وناشتوانین قه‌رزى نێوده‌وڵه‌تى بكه‌ین، چونكه‌ ده‌وڵه‌ت نین وناتوانین قه‌رز بكه‌ین، ئه‌مه‌ش هۆكارێكى هه‌ره‌ گه‌وره‌یه‌ كه‌ ووڵاتى تووشى نزمبوونه‌وه‌ كردووه‌ له‌چاڵاكى ئابووریدا.
پێنجه‌م: نه‌بوونى هه‌مه‌جۆرى له‌ سه‌رچاوه‌ى داهات: له‌ووڵاتى عێراق داهاتى نه‌وت ڕێژه‌ى(90%) بودجه‌ پێكدێنێت، وله‌هه‌رێمیش به‌هه‌مان شێوه‌، له‌ زانستى ئابووریشدا یاسایه‌ك هه‌یه‌(هه‌ر ووڵاتێك كه‌ره‌سه‌ى سه‌رتایى بنێرێته‌وه‌ ده‌ره‌وه‌ ئه‌وا به‌ دواكه‌وتوویى وبه‌ كلكایه‌تى ئابوورى ده‌مێنێته‌وه‌) ونابێته‌ ووڵاتێكى به‌رهه‌مهێن وپێشكه‌وتوو، وله‌جیاتى ئه‌وه‌ى داهات له‌سه‌رجه‌م كه‌رته‌ ئابووریه‌كان وه‌ربگرین ته‌نها ده‌رامه‌ته‌ سرووشتیه‌كان ڕه‌وانه‌ى ده‌ره‌وه‌ ده‌كه‌ین وله‌و حاڵه‌ته‌شدا تووشى بارودۆخێكى خراپ ده‌بین كه‌ به‌لاسه‌نگى له‌ته‌رازووى پاره‌دان ناسراوه‌، واته‌ ئێمه‌ ته‌نها نه‌وت ده‌نێرینه‌ ده‌ره‌وه‌ به‌ڵام به‌لێشاو كه‌لوپه‌ل وشمه‌كى ووڵاتانى بیانى ده‌هێته‌ ناو ووڵات وبه‌لێشاویش سه‌رمایه‌ وپاره‌ى نه‌خت ده‌چیته‌ ده‌ره‌وه‌، ئه‌و هۆكاره‌ش خۆى له‌خۆى دا لاوازترین خاڵى ئێمه‌یه‌ له‌ڕووى ئابوورییه‌وه‌.
شه‌شه‌م: چه‌ندین هۆكارى تر: بونه‌ته‌ هۆى ئه‌وه‌ كه‌ هه‌رێمى كوردستان تووشى شله‌ژانى ئابوورى وبه‌ش نه‌كردنى پێداویستیه‌كان ببن، بۆ نموونه‌ وه‌كوو؛ لێشاوى هاتنى ئاواره‌كانى ناوه‌ڕاست وباشوورى عێراق، وبارگرانیان بۆ سه‌ر هه‌رێم كه‌ به‌نزیكه‌ى(1,5) یه‌ك ملیۆن ونیو مه‌زنده‌ ده‌كرێ كه‌له‌دواى كه‌وتنى مووسڵ وشه‌ڕى ناوچه‌كه‌ هاتنه‌ ناو خاكى هه‌رێم، ودابه‌زینى به‌هاى دراوى عێڕاقى، ئه‌مه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سه‌رده‌مى پول بریمه‌رى حاكمى عێراق له‌دواى ساڵى(2003) كه‌ دراوى عێراقى به‌ڕێژه‌یه‌كى زۆر له‌چاپدا، ئیستاش به‌پاره‌ى بریمه‌ر ناسراوه‌، هه‌روه‌ها سێ سفرى بۆ ژماره‌ى دراوه‌كه‌ زیاد كرد، ئه‌مه‌ش بووه‌ هۆى كه‌مبوونه‌ى به‌هاى دراوه‌كه‌، وچه‌ندین هۆكارى ترى وه‌ك نه‌بوونى پلانى ئابوورى درێژ خایه‌ن، وتێكچوونى په‌یوه‌ندى نێوان حكومه‌تى هه‌رێم وحكومه‌تى ناوه‌ندى ونه‌ناردنى به‌شه‌ بودجه‌ى كورد له‌به‌غدا، هه‌موو ئه‌مانه‌ بوونه‌ته‌ هۆى تێكدانى بارى هاوسه‌نگى ئابوورى هه‌رێم.
    بۆیه‌ دواى ئه‌وه‌ى كه‌وا ده‌ست نیشانى گرنگترین هۆكاره‌كانى قه‌یرانى ئابووریمان كرد له‌ ناوچه‌كه‌، به‌پێویستى ده‌زانین كه‌وا چه‌ند خالێك وه‌كوو چاره‌سه‌رى ئه‌و بارودۆخه‌ ئاڵۆزه‌ له‌ خواره‌وه‌ بخه‌ینه‌ ڕوو:
1)    پێویسته‌ له‌ووڵات پلانى پێش وه‌خته‌ بۆ ڕووداوه‌ سروشتییه‌كان هه‌بێت كه‌ڕووبه‌ڕووى هه‌رێم ده‌بنه‌وه‌، به‌تایبه‌تى ده‌بێت ئاماده‌باشى ته‌واو بۆ لافاو هه‌بێت له‌وه‌رزى زستان وبه‌هار وبۆ ئاگركه‌وتنه‌وه‌ له‌وه‌رزى هاوین، بۆ بومه‌له‌رزه‌ش، تاكوو كه‌مترین زیان به‌ژێرخانى ئابوورى ووڵات بكه‌وێ وزیانى كه‌م به‌هاونیشتمانیان بگات.
2)    ده‌بێت هه‌رێم پێداگرى بكات له‌سه‌ر وه‌رگرتنه‌وه‌ى مافى هاووڵاتیانى كورد كه‌زه‌ره‌ر وزیانیان پێكه‌وتووه‌ له‌ئه‌نجامى په‌لاماره‌كانى ساڵانى ڕابردووى حكومه‌تى به‌عسى، ئینجا هه‌ر له‌ ئه‌نفال وكیمیاباران وزینده‌به‌چاڵكردن وكوشتن وله‌سێداره‌دان بگره‌ هه‌تا خاپوور كردنى دێهات وشار وشارۆچكه‌كانى كوردستان، وپێویسته‌ ئه‌و قه‌ره‌بووه‌ داراییه‌ به‌یاسا بكرێ وله‌ده‌ستوورى عێراقى جێگیر بكرێ، تاكوو حكومه‌تى ناوه‌ندى ناچاربكرێ بیداته‌وه‌، وه‌كوو قه‌ره‌بووى ساڵانه‌ى داگیركارى ووڵاتى كوێت.
3)    پێویسته‌ خه‌رجى گشتى كه‌مبكرێته‌وه‌، ودیارده‌ى زێده‌خه‌رج كردن له‌ فه‌رمانگه‌ حكومییه‌كان نه‌مێنێ، وسزاى ئه‌و كه‌سانه‌ بدرێ كه‌ موڵگى گشتى بۆ به‌رژه‌وه‌ندى وسوودى تایبه‌تى به‌كاردێنن، وپێداچوونه‌وه‌یه‌كى زانستى بۆ ژماره‌ى فه‌رمانبه‌رانى حكومى بكرێ ودووباره‌ ژماره‌ وپێویستى فه‌رمانبه‌ران ڕێكبخرێنه‌وه‌.
4)    سوود وه‌رگرتن له‌ پسپۆڕى وشاره‌زاى ئه‌و كۆمپانیایانه‌ى كه‌نه‌وتى هه‌رێم ده‌رده‌هێنن ودانانى ژماره‌یه‌كى خاوه‌ن بڕوانامه‌ى به‌رز وپسپۆڕ له‌و بواره‌، تاكوو له‌ئاینده‌ سوودیان هه‌بێت بۆ سه‌ربه‌خۆبوونى ئه‌م كه‌رته‌ وپێویستمان به‌ده‌ستى كارى بیانى نه‌بێت، چونكه‌ به‌شێكى زۆر له‌داهاتى نه‌وتى هه‌رێمى كوردستان بۆ حه‌ق ده‌ست وكرێكار وپسپۆڕانى بیانى ئه‌و كۆمپانیایانه‌یه‌.
5)    ده‌بێت پشت به‌سه‌رچاوه‌ى هه‌مه‌جۆر ببه‌ستین له‌كۆكردنه‌وه‌ى داهاتى گشتى وناكرێ ته‌نها پشت به‌كه‌رتى نه‌وت ببه‌ستین، چونكه‌ ڕۆژێك دێت ئه‌و نه‌وته‌ له‌كه‌مى ده‌دات وته‌واوده‌بێت، به‌پێچه‌وانه‌وه‌ پێویسته‌ گرنگى به‌كه‌رتى پیشه‌سازى وبازرگانى وگشتوكاڵ وگه‌شتوگوزار بدرێ، تاكوو داهاتێكى زۆر په‌یداببێت.
6)    واباشه‌ ڕێككه‌وتنێك له‌گه‌ڵ حكومه‌تى ناوه‌ندى بكرێ له‌سه‌ر ناردنه‌وه‌ى ئه‌و ئاوارانه‌ى كه‌له‌ناوه‌ڕاست وباشوورى عێراق هاتوونه‌ته‌ هه‌رێم، تاكوو هه‌رێم له‌و بارگرانیه‌ى كه‌تووشى بووه‌ له‌ڕووى خزمه‌تگوزارى ڕزگار ببێ.
7)    ده‌بێت وه‌زاره‌تى پلان دانان به‌هه‌ماهه‌نگى له‌گه‌ڵ وه‌زاره‌تى دارایى وئابوورى حكومه‌تى هه‌رێم ڕاوێژ به‌كه‌سانى پسپۆڕ بكات له‌زانكۆكان، تاكوو بتوانن پلانێكى ستراتیجى به‌هێز ودوور مه‌ودا بۆ ئابوورى ووڵات دابڕێژن.
8)    ڕێككه‌وتن له‌گه‌ڵ حكومه‌تى ناوه‌ندى له‌سه‌ر به‌شه‌ بودجه‌ى هه‌رێم وبه‌رزكردنه‌وه‌ى ڕێژه‌كه‌ له‌(18% ب 21%) وجێگیركردنى له‌ده‌ستوورى عێراقى فیدڕاڵ ونه‌كشانه‌وه‌ى كورد له‌به‌غدا، چونكه‌ هه‌ر كشانه‌وه‌یه‌ك له‌به‌غدا زه‌ره‌ر وزیانێكى زۆرى سیاسى وئابوورى به‌هه‌رێم ده‌گه‌یه‌نێ.
9)    پێویسته‌ كه‌سانى بازرگان وسه‌رمایه‌دار پاره‌ له‌وولات نه‌به‌نه‌ ده‌ره‌وه‌ وله‌ ناوه‌خۆ له‌ پڕۆژه‌ى جیاجیا وه‌به‌رهێنان بكه‌ن تاكوو چاره‌سه‌رى دیارده‌ى بێكارى بكات وڕێژه‌ی به‌رهه‌مى ناوه‌خۆ به‌رزببێته‌وه‌ وببێته‌ هۆى هاوسه‌نگكردنى ته‌رازووى بازرگانى.
10)    ده‌بێت ڕِێگرى له‌به‌رزبوونه‌وه‌ى نرخى شمه‌ك وكارگوزارییه‌كان بكرێ وڕێككارى توند بگیرێته‌ به‌ر بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌، تاكوو دیارده‌ى هه‌ڵاوسانى نرخ چاره‌سه‌ر بكرێ.
    له‌كۆتاییدا به‌جێبه‌جێكردنى ئه‌و خاڵانه‌ى سه‌ره‌وه‌ چاره‌سه‌رێكى باشى ته‌نگه‌ژه‌ ئابووریه‌كان ده‌كرێ له‌باشوورى كوردستان، چونكه‌ ڕۆژ له‌دوایى ڕۆژ ئه‌و قه‌یرانه‌ ده‌رئه‌نجام وده‌رهاوێشه‌ى خراپترى لێده‌كه‌وێته‌وه‌، بۆیه‌ بارودۆخى ئابوورى له‌ناوچه‌كه‌ پێویستى به‌سیاسه‌تێكى ئابوورییانه‌یه‌ كه‌ ببێته‌ هۆى به‌كارهێنانى داهاتى گشتى له‌پڕۆسه‌یه‌كى ستراتیجى ئابوورى كه‌ تیایدا بایه‌خ به‌بوژانه‌وه‌ وپه‌ره‌پێدان بدرێ له‌سه‌رجه‌م كه‌رته‌كانى ئابوورى ووڵات، تاكوو ئێمه‌ش بتوانین بناغه‌یه‌كى ئابوورى به‌هێز دروست بكه‌ین وبتوانین ئاسایشى خۆراكى هه‌رێم دابین بكه‌ین ودواڕۆژى كوردستان له‌ڕووى سه‌ربه‌خۆى ئابوورییه‌وه‌ مسۆگه‌ر بكه‌ین.
                                                                                                   ‌
سه‌رچاوه‌كان:
1)    خۆشحاڵى، بێهزاد(2011): كۆنتڕۆڵ چیه‌؟ وه‌رگێڕانى جه‌مشید به‌هرامى، www.denglog.blogspot.com.
2)    دعا‌و ێخر(2018): الفرق بین الأزمه‌ الإقتصادیه‌ والأزمه‌ المالیه‌، www.almrsal.com.
3)    ێمال، شگیبی(2010): الأزمات الإقتصادیه‌، دراسه‌ مقارنه‌ بین أزمتی(1929، 2008)، رساله‌ المجستیر، معهد العلوم الإقتصادیه‌، الجزائر.
4)    عبدالباقی، براكنی(2017): الأزمه‌ الإقتصادیه‌ العالمیه‌ عام 1929م وتأپیرها السیاسیه‌ على أوروبا، رساله‌ الماجستیر، كلیه‌ العلوم الإنسانیه‌، جامعه‌ العربی التبسی،  الجزائر.